Coğrafi bilgi sistemleri kullanılarak Kürtün Irmağı Havzası’nda (Samsun) heyelan duyarlılık analizi

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 2, 110 - 125, 29.12.2025

İnci Demirağ Turan , Abdulkadir Kayaalp

https://doi.org/10.33409/tbbbd.1719504

Öz

Dünya genelinde ve ülkemizde meydana gelen doğal afetler, insan yaşamını derinden etkileyen ve büyük yıkımlara neden olan olaylardır. Depremler, heyelanlar, seller, tsunamiler, çığlar ve yangınlar gibi tehlikeler, can ve mal kaybına yol açmakta ve toplumların sosyo-ekonomik refahını olumsuz etkilemektedir. Özellikle Karadeniz Bölgesi, arazi yapısı ve yüksek yağış miktarı nedeniyle heyelan duyarlılığı açısından önemli bir tehdit oluşturmaktadır. Bu çalışmada, Samsun İli sınırları içindeki Kürtün Irmağı Havzası'nda heyelan duyarlılığının kapsamlı bir coğrafi analizi gerçekleştirilmiştir. Jeoloji, eğim, yağış, arazi kullanımı, bakı, toprak ve yükselti gibi yedi temel parametre detaylı bir şekilde incelenmiştir. Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) yöntemi kullanılarak, bu faktörlerin heyelan üzerindeki etkileri belirlenmiştir. Elde edilen bulgular, havzanın % 16'sının çok yüksek, % 36'sının yüksek, % 33'ünün orta ve % 15'inin az veya hiç duyarlılık göstermediğini ortaya koymuştur. Ayrıca, jeoloji, eğim ve yağış parametrelerinin heyelan duyarlılığını en fazla etkileyen unsurlar olduğu tespit edilmiştir. Sonuç olarak, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) yöntemleri, heyelan duyarlılığı değerlendirmesinde etkin bir şekilde kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kürtün Irmağı Havzası , Samsun , Heyelan Duyarlılık Analizi , Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) , Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS).

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

1919B012108078

Teşekkür

1919B012108078 numaralı "Coğrafi Bilgi Sistemleriyle Kürtün Irmağı Havzasında Heyelan Risk Analizi" adlı çalışma, TÜBİTAK 2209-A Üniversite Öğrencileri Araştırma Projeleri Destekleme Programı kapsamında desteklenmiştir. TÜBİTAK Kurumuna teşekkür ederiz.

Landslide susceptibility analysis in the Kürtün River Basin (Samsun) using geographic information systems

Öz

Natural disasters occurring worldwide and in our country are events that profoundly affect human lives and lead to significant destruction. Hazards such as earthquakes, landslides, floods, tsunamis, avalanches, and fires cause loss of life and property, negatively impacting the socio-economic well-being of societies. The Black Sea Region, due to its topography and high rainfall, poses a significant threat in terms of landslide susceptibility. This study conducts a comprehensive geographic analysis of landslide susceptibility in the Kürtün River Basin within the borders of Samsun Province. Seven key parameters, including geology, slope, rainfall, land use, aspect, soil, and elevation, have been examined in detail. Using the Analytic Hierarchy Process (AHP) method, the effects of these factors on landslides have been identified. The findings reveal that 16% of the basin is classified as very high susceptibility, 36% as high susceptibility, 33% as moderate susceptibility, and 15% shows low or no susceptibility. Additionally, it has been determined that geology, slope, and rainfall are the most influential factors affecting landslide susceptibility. In conclusion, Geographic Information Systems (GIS) and the Analytic Hierarchy Process (AHP) methods have been effectively utilized in the assessment of landslide susceptibility.

Anahtar Kelimeler

Kürtün River Basin , Samsun , Landslide Susceptibility Analysis , Geographic Information Systems (GIS) , Analytic Hierarchy Process (AHP).

Proje Numarası

1919B012108078

Kaynakça

• Abujayyab SKM, Karas IR. 2020. Sığ Sinir Ağları Modeli Yardımıyla Türkiye’de Refahiye İlçesinin Heyelan Duyarlılığının Haritalanması. Turkish Journal of Remote Sensing and GIS, Volume: 1, Issue: 2, Page: 61-77.
• AFAD 2019. Afet yönetimi kapsamında 2019 yılına bakış ve doğa kaynaklı olay istatistikleri. AFAD Raporu.
• AFAD 2020. AFAD afet yönetimi kapsamında 2019 yılına bakış ve doğa kaynaklı olay istatistikleri. Ankara: AFAD.
• Aghlmand M, Onur Mİ, Talaeı R. 2020. Heyelan duyarlılık haritalarının üretilmesinde Analitik Hiyerarşi yönteminin ve Coğrafi Bilgi Sistemlerinin kullanımı. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, 224-230.
• Akıncı H, Kılıçoğlu C. 2015. Atakum (Samsun) ilçesinin heyelan duyarlılık haritasının üretilmesi. Ulusal Mühendislik Jeolojisi Sempozyumu (MÜHJEO’2015)(3-5 Eylül 2015), Trabzon.
• Akıncı H, Dogan S, Kılıçoglu C, Keçeci SB. 2010. Samsun il merkezinin heyelan duyarlılık haritasının üretilmesi. Harita Teknolojileri Elektronik Dergisi, 2(3), 13-27.
• Akıncı H, Özalp Yavuz A, Özalp M, Kılıçoğlu C, Everan E, Temuçin Kılıçer S. 2014. Artvin il merkezinin heyelan duyarlılık haritalarının üretilmesi.
• Arca D, Kutoğlu Ş. 2017. Frekans metodolojisi oranı ile heyelan algılama ölçeğinin çözümü. TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, 16, 3-6.
• Atalay İ. 2016. Toprak oluşumu sınıflandırması ve coğrafyası. Meta Basım Matbaacılık Hizmetleri.
• Avcı V. 2016. Gökdere Havzası Ve Çevresinin (Bingöl Güneybatısı) Frekans Oranı Metoduna Göre Heyelan Duyarlılık Analizi. Marmara Coğrafya Dergisi, (34), 160-177.
• Avcı V. 2017. Coğrafi Bilgi Sistemleri (Cbs) İle Adaklı İlçesinin (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi. International Journal of Eurasia Social Sciences/Uluslararasi Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, 8(26).
• Ayalew L, Yamagishi H, Marui H, Kanno T. 2005. Landslides in Sado Island of Japan: Part II. GIS-based susceptibility mapping. Engineering Geology, 81(4), 470-487.
• Berber S, Ceryan Ş. 2023. Güzelyalı-Lapseki (Çanakkale) Arasındaki Bölgenin Heyelan Duyarlılığının Analitik Hiyerarşi Süreci Yöntemiyle (AHP) Değerlendirilmesi. Balıkesir Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 25(1), 1-15.
• Bozdoğan M, Canpolat E. 2022. Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) İle Delibekirli (Kırıkhan/Hatay) Havzası’nın Kütle Hareketleri Duyarlılık Analizi. Ege Coğrafya Dergisi, 31(1), 33-53.
• Corominas J, Van Westen C, Frattini P, Cascini L, Malet JP, Fotopoulou S, Catani F, Van Den Eeckhaut M, Mavrouli O, Agliardi F, Pitilakis K, Winter MG, Pastor M, Ferlisi S, Tofani V, Hervás J, Smith JT. 2013. Recommendations for the quantitative analysis of landslide risk. Bulletin of Engineering Geology and the Environment.
• Coşkunlu vd. 2015. Samsun ili heyelan duyarlılık analizi raporu. T.C. Samsun Valiliği, İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü.
• Çellek S, Bulut F, Ersoy H. 2015, AHP Yöntemi’nin Heyelan Duyarlılık Haritalarının Üretilmesinde Kullanımı ve Uygulaması (Sinop ve Yakın Çevresi), Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 39(2), 59-90.
• Dağ S, Bulut F. 2012. Coğrafi bilgi sistemleri tabanlı heyelan duyarlılık haritalarının hazırlanmasına bir örnek: Çayeli (Rize, KD Türkiye). Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 36(1), 35-62.
• Dağdeviren MET. 2001. “Tedarikçi Firma Seçiminde Analitik Hiyerarşi Prosesi ve 0-1 Hedef Programlama Yöntemlerinin Kullanılması”, Gazi Üniversitesi Mühendislik- Mimarlık Fakültesi Dergisi 16 (2), 41-52.
• Dahal RK, Hasegawa S, Nonomura A, vd. 2008. Heyelan duyarlılığı haritalaması için küçük havzalarda yağış kaynaklı heyelanların GIS tabanlı kanıt ağırlıkları modellemesi. Environ Geol 54 , 311–324.
• Dai FC, Lee CF, Ngai YY. 2002. Landslide risk assessment and management: An overview. Engineering geology, 64(1), 65-87.
• Dalkes M, Korkmaz MS. 2023. Analitik Hiyerarşi Süreci ve Frekans Oranı Yöntemlerinin Heyelan Duyarlılık Analizinde Karşılaştırılması: Trabzon İli Akçaabat ve Düzköy İlçeleri Örneği. Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 9(1), 16-38.
• Demir G. 2018. Coğrafi bilgi sistemleri ile Suşehri (Sivas) heyelan duyarlılık analizi. Gümüşhane Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 8(1), 96-112.
• Demirağ Turan İ, Özkan B, Türkeş M, Dengiz O. 2020. Landslide susceptibility mapping for the Black Sea Region with spatial fuzzy multi-criteria decision analysis under semi-humid and humid terrestrial ecosystems. Theoretical and Applied Climatology,140:1233–1246.
• Demirel ŞC, Hastaoğlu KÖ. 2022. CBS Tabanlı AHP Yöntemi Kullanılarak Oluşturulan Sivas Koyulhisar Heyelan Duyarlılık Haritalarının Güvenilirliğinin Araştırılması. Afet ve Risk Dergisi, 5(2), 715-730.
• Deniz A. 2003. Türkiye'nin yağış rejimi ve bölgesel yağış değişimleri. Çantay Kitabevi, İstanbul.
• Dönmez Y. 1985. Bitki coğrafyası. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları No.3213.
• Durak A. 1990. Tokat yöresindeki aluviyal ve koluviyal toprakların sınıflandırılması ve kil mineralojisi. Journal of Agricultural Faculty of Gaziosmanpaşa University (JAFAG), 1990(1).
• Durgun M. 2019. Denizli ili için heyelan duyarlılık haritalarının oluşturulması (Yüksek lisans tezi, Pamukkale Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı).
• EM-DAT - Uluslararası Afet Veritabanı. 2020. EM-DAT. (Erişim tarihi: 28.06.2024).
• Ersayın K. 2022. Heyelan duyarlılığı analizi'ne bir örnek: İyidere havzası (Rize) (Doktora tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı).
• Görüm T. 2006. Coğrafi bilgi sistemi ve istatistiksel yöntemler kullanılarak heyelan duyarlılık analizi: Melen Boğazı ve yakın çevresi (Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı).
• Görüm T, Nefeslioğlu H. 2015. Çok zamanlı heyelan aktivitesinin belirlenmesinde jeomorfolojik bir yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, 65, 47-58.
• Gür G. 2019. Orta Karadeniz bölümünde şeker pancarı tarımının coğrafi özellikleri (Yüksek lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı).
• Hoşgören YM. 2020. Hidroğrafyanın ana çizgileri 1 (11. baskı). Çantay Kitabevi.
• Iwahashi, J., Yamazaki, D. Global polygons for terrain classification divided into uniform slopes and basins. Prog Earth Planet Sci 9, 33 (2022).
• Karakaş VE. 2018. Karabük bölgesinin FR ve AHP yöntemleri kullanılarak CBS tabanlı heyelan duyarlılık haritalarının üretilmesi (Master's thesis, Fen Bilimleri Enstitüsü).
• Kavzoğlu T, Şahin EK, Çölkesen İ. (t.y.). Cbs Tabanli Çok Kriterli Karar Analizi Yöntemiyle Heyelan Duyarlilik Haritasinin Üretilmesi: Trabzon İli Örneği.
• Kayastha P, Dhital MR, De Smedt F. 2013. Application of the analytical hierarchy process (AHP) for landslide susceptibility mapping: A case study from the Tinau watershed, west Nepal. Computers & Geosciences, 52, 398-408.
• Keskin İ. 2011. Türkiye jeoloji haritaları, Samsun E36 ve F36 paftaları. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara.
• Koçman A. 1993. Türkiye iklimi. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 72, İzmir.
• Komac M. 2006. A landslide susceptibility model using the Analytical Hierarchy Process method ve multivariate statistics in perialpine Slovenia. Geomorphology 74, 17-28.
• Koşar M. 2019. CBS ve uzaktan algılama kullanılarak çok kriterli karar analizi yöntemi ile Malatya ilinin heyelana duyarlı alanlarının belirlenmesi (Yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Anabilim Dalı).
• Kumtepe P, Nurlu Y, Cengiz T, Sütçü E. 2009. Bolu Çevresinin Heyelan Duyarlılık Analizi. TMMOB Coğrafi Bilgi Sistemleri Kongresi, 2(06).
• Lee S, Ryu JH, Kim IS. 2007. Landslide susceptibility analysis and its verification using likelihood ratio, logistic regression, and artificial neural network models: case study of Youngin, Korea. Landslides 4, 327–338.
• Moradi M, Bazyar MH, Mohammadi Z. 2012. GIS-based landslide susceptibility mapping by AHP method, a case study, Dena City, Iran. Journal of Basic and Applied Scientific Research, 2(7), 6715-6723.
• Nur Bir B, İsa V. 2023. Sakarya ili heyelan duyarlılık haritalandırması ve risk değerlendirmesi (Master's thesis). Öner A, Ülengin F. 1995. Silah seçiminde AHP yaklaşımı. Kara Harp Okulu, I. Sistem Mühendisliği ve Savunma Uygulamaları Sempozyumu, Bildiriler-II, 1109, 1122.
• Öner E. 1996. Samsun ve çevresinin jeomorfolojisi. Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 4(4), 191-224.
• Özşahin E. 2014. Tekirdağ ilinde coğrafi bilgi sistemleri ve analitik hiyerarşi süreci kullanarak heyelan duyarlilik analizi. HUMANITAS-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 2(03), 167-186.
• Özşahin E. 2015. Coğrafi bilgi sistemleri yardımıyla heyelan duyarlılık analizi: Ganos Dağı örneği (Tekirdağ). Harita Teknolojileri Elektronik Dergisi, 7(1), 47-63.
• Pradhan B. 2010. Landslide susceptibility mapping of a catchment area using frequency ratio, fuzzy logic and multivariate logistic regression approaches. Journal of the Indian Society of Remote Sensing, 38(2), 301-320
• Pradhan B, Lee S. 2010. Landslide susceptibility assessment ve factor effect analysis: backpropagation artificial neural networks ve their comparison with frequency ratio ve bivariate logistic regression modelling. Environmental Modelling & Software 25, 747-759. Ramik J. 2020. Applications in Decision-Making: Analytic Hierarchy Process—AHP Revisited.
• Reichenbach P, Busca C, Mondini AC, Rossi M. 2014. The Influence of Land Use Change on Landslide Susceptibility Zonation: The Briga Catchment Test Site (Messina, Italy). Environmental Management, 54(6), 1372-1384. Riegel RP, Alves DD, Schmidt BC, De Oliveira GG, Haetinger C, Osório DMM, Rodrigues MAS, De Quevedo DM. 2020. Assessment of susceptibility to landslides through geographic information systems and the logistic regression model. Natural Hazards, 103(1), 497-511.
• Saaty TL. 1980. The Analytic Hierarchy Process. McGraw-Hill. New York.
• Sterlacchini S, Frigerio S, Giacomelli P, Brambilla M. 2007. Landslide risk analysis: A multi-disciplinary methodological approach. Natural Hazards and Earth System Sciences, 7(6), 657-675.
• Saygın F, Dengiz O. 2025. Landside sensitivity model creation based on SMCA-GIS with verification of point coordinate variation. International Journal of Environmental Science and Technology, 22(3), 1829–1848.
• Saygın F, Şişman Y, Dengiz O, Şişman A. 2023. Spatial assessment of landslide susceptibility mapping generated by fuzzy-AHP and decision tree approaches. Advances in Space Research, 71(12), 5218–5235.
• Şahin K. 2009. Kürtün Çayı havzası. Çantay Kitabevi, İstanbul.
• Şahin Y. 2019. Coğrafi bilgi sistemleri yardımıyla heyelan risk analizi: Fındıklı (Rize) örneği (Master's thesis, Fen Bilimleri Enstitüsü).
• Taş MA, Şenol C, Yanık ME. 2024. Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) Metodu İle Of İlçesi’nde (Trabzon) Heyelan Risk Duyarlılığı Analizi. Afet Ve Risk Dergisi, 7(1), 279-302. https://doi.org/10.35341/afet.1361149
• Tekin S, Çan T. 2017. Gökçay Havzasının Karar Ağaç Yöntemi ile H eyelan Duyarlılık Değerlendirmesi. MÜHJEO'2017: Ulusal Mühendislik Jeolojisi - Jeoteknik Sempozyumu, 12- 14 Ekim 2017, ÇÜ, Adana.
• Tsangaratos P, Ilia I. 2016. Landslide susceptibility mapping using a modified decision tree classifier in the Xanthi Perfection, Greece. Landslides.
• Türkeş M. 2010. Klimatoloji ve meteoroloji. Birsen Yayınevi, İstanbul.
• Varnes DJ. 1958. Landslide types and processes. Landslides and engineering practice, 24, 20-47.