T’U-CHÜE ( = TÜRK ) DEVLET VE ULUS ADI, A-SHİH-NA, A-SHİH-TE BOY ADLARI, MO-CHİH-LİEN (BİLGE KAĞAN) KİŞİ ADI ÜZERİNE

Yıl 2021, Cilt: 128 Sayı: 253, 243 - 258, 23.08.2021

Yusuf Gedikli

Öz

Makalede T’u-chüe (Türk) ulus adı, A-shih-na, A-shih-te boy adları ve Bilge Kağan’ın ön (küçük) adı olan Mo-chih-lien üzerinde durulmuştur.
T’u-chüe ulus adının doğru yeniden oluşturmasının *Türküt değil, Türk olduğu, Pulleyblank’in görüşü doğrultusunda bir kez daha vurgulanmıştır.
Göktürk devletini kuran A-shih-na ailesinin -shih-na öğesinin şu ana değin Moğulca çono “kurt” olduğu ileri sürülmüş ve neredeyse genel kabul görmüştür. Bunun doğru olmadığı, ses çevriminin -ş-’li olduğu, ayrıca shih-na öğesinin yuvarlak değil düz ünlülü olduğu seslendirilmiş, A-shih-na’nın Türkçesinin *Aşnag veya *Aşan olabileceği belirtilmiştir.
Ayrıca Tunyukuk’un mensup olduğu A-shih-te boyunun yeniden oluşturmasının *Aşdag olabileceği ortaya konulmuştur. Gerek *Aşnag ~ Aşan, gerek *Aşdag boy adlarının anlamları hakkında şimdilik kesin bir şey söyleyemiyoruz.
Bilge Kağan’ın ön adı olan Mo-chih-lien’in Türkçe aslının *Böglen olduğu belirtilmiş, anlamı hakkında kesin bir şey söylenememiştir.
Böylece A-shih-na, A-shih-te, Mo-chih-lien ses çevrimlerini yeniden oluşturma hususunda ilerleme sağladığımıza inanıyoruz.

Anahtar Kelimeler

T’u-chüe, A-shih-na, kurt, A-shih-te, Tunyukuk, Mo-chih-lien, Bilge Kağan

Kaynakça

• Barthold, V. V. ; Mogol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Kervan y., İstanbul 1981.
• Bombaci, A. ; “Prenses Hsien - Li Bilge’nin kocaları”, çev. İnci Enginün, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1973 - 21, c. XXI, s. 45-63.
• “Bugut yazıtı”, Vikipedi, 5 Şubat 2021, 20.57.
• Caferoğlu, Ahmet ; Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. b., Enderun k.e., İstanbul 1993.
• Divanü Lügatit Türk Dizini, TDK, Ankara 1972.
• Divanü Lügatit Türk Tercümesi, çev. B. Atalay, TDK, Ankara 1986, c. III, IV.
• Dîvânü Lügâti’t Türk, Mahmûd el-Kâşgarî, Robert Dankoff - James Kelly yayınından çev.ler Seçkin Erdi - Serap Tuğba Yurteser, 2. b., Kabalcı y., İstanbul 2007.
• Divitçioğlu, Sencer ; Orta Asya Türk İmparatorluğu VI - VIII. Yüzyıllar, (Köktürklerin yenilenmiş 3. baskısı), İmge k., Ankara 2005.
• Gumilev, L. N. ; Eski Türkler, Selenge y., İstanbul 2003.
• Kafesoğlu, İbrahim ; “Bilge Kağan’ın adı ve lakabı”, Türk Dünyası Araştırmaları, 1984’ten Umumi Türk Tarihi Hakkında Tespitler, Ötüken n. İstanbul 2014.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, KB y., Ankara 1991.
• Özergin, Kemal ; “Şair ve destancı Pölken”, Türk Folklor Araştırmaları, Ekim 1978, Sayı: 351, s. 8458-8460.
• Özönder, F. Sema Barutcu ; “Türkler ne zaman bir ‘millet’ idi”, Kök Araştırmalar, 1 / 2, Güz 1999.
• Pulleyblank, E. G. ; “Çinlilerin Türklere verdiği adlar”, çev. E. Bengi Özbilen, Türk Dünyası Araştırmaları, Ağustos 1999, Sayı: 121, s. 149-154.
• Sertkaya, Osman Fikri ; Göktürk Tarihinin Meseleleri, TKAE y., Ankara 1995. Sümer, Faruk ; Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, TDAV y., İstanbul 1999.
• Taşağıl, Ahmet ; Göktürkler, TTK, Ankara 1995.
• Tekin, Talat ; Orhon Yazıtları, 3. b., Yıldız y., İstanbul 2003.
• Tekin, Talat ; Orhon Yazıtları, 3. b., TDK, y., İstanbul 2008.
• Tezcan, Semih : “VIII. yüzyıldan kalma 1283 numaralı Tibetçe el yazmasında geçen Türkçe adlar üzerine”, Bilimsel Bildiriler 1972, TDK, Ankara 1975, s. 299-308.
• Yudahin, K. K. ; Kırgız Sözlüğü, çev. Abdullah Taymas, MEB, Ankara 1945.