Çuvaşça Kay- “Gitmek” Fiilinin Dilbilgisel ve Sözlüksel Kullanımları Üzerine

Yıl 2020, Cilt: 10 Sayı: 17 - Çuvaş Özel Sayısı, 279 - 297, 13.07.2020

Sinan Güzel

Öz

Türkçede fiiller; anlama ve işleve dönük değişkenlikleri ile dikkat çeken sözcük türleridir. Bağlam içinde biçimlenen sözlüksel anlamlarının yanında, kimi zaman dilbilgisel hâle gelerek birleşik oluşturduğu bir başka eylemin gerçekleşme biçimini tanımlayabilmekte, kimi zaman da dilbilgiselden sözlüksele geçiş yaparak söz varlığına katılabilmektedirler. Türk dilinin diğer değişkelerinde olduğu gibi Çuvaşçada da hem sözlüksel hem de dilbilgisel kullanımları bulunan sınırlı sayıda fiil bulunmaktadır. Çuvaşça kay- “gitmek” biçimi de söz konusu fiil kadrosunun bir parçasıdır ve dilbilimsel değişkenlikleri ile dikkat çeken bir fiildir. Bu makalede şimdiye dek bütüncül bir biçimde ele alınmamış olan kay- “gitmek” fiilinin Çuvaşçanın söz varlığına ve gramerine ilişkin kullanımlarının belirlenmesi amaçlanmaktadır. Makalede fiilin, tarihî Çuvaşçadaki ilk tanıkları tespit edilecek; dilbilgiselleşmesi ile beliren {-sA kay-} art-fiilinin Modern Çuvaşçadaki kılınış bildirimleri ortaya koyulacak; son olarak da Çuvaşçanın sözvarlığına, kök anlamına ait sözlüksel kullanımları dışındaki katkıları belirlenecektir.

Anahtar Kelimeler

Çuvaşça, kay- fiili, dilbilgiselleşme, fiilde kılınış, söz varlığı, sözlükselleşme

Kaynakça

• Agakov, L. (1993). Yumanlĭhra apla Pulnĭ, Şupaşkar: ÇKİ. (=YŞP)
• Ağcagül, S. (2009). Aktionale Operatoren im Türkischen mit besonderer Berücksichtigung des Türkei - und Irantürkischen, Inauguraldissertation, Mainz.
• Arat, R. R. [Rachmatullin, Gabdul-Rashid] (1928). Die Hilfsverben und Verbal-adverbien im Altaischen, Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwürde [genehmight von der Phlosophischen Fakultät der Friedrich-Wilhelms - Universität zu Berlin] Weimar.
• Arıkan İ. (2011). “Çuvaş Türkçesinde Dilbilgiselleşen Bir Fiil: tăr-”, MTAD, 8(2): 36-62. Aslan Demir, S. (2013). “Türkmencede Kılınış İşlemcisi Olarak Art-Fiiller”, Türkbilig, 2013/26: 67-90.
• Aşmarin, N. İ. (1994-2000). Slovar Çuvaşskogo Yazıka  Çĭvaş Sĭmahĩsen Kĩneki, 17 Cilt, Çeboksarı Russika. (=ÇSK).
• Aşmarin, N. İ. (1898). Materialı dlya İssledovaniya Çuvaşskago Yazıka, Kazan: Tipo-litografiya İmperatorskago Universiteta.
• Aşmarin, N. İ. (1923). Opıt İssledovaniya Çuvaşskogo Sintaksisa II, Simbirsk.
• Aydemir, A. (2010). Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi, Ankara: Grafiker.
• Bacanlı, E. (2014). Kılınış Kategorisi ve Altaycada Kılınış Belirleyicisi Olarak Art Fiiller, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayram, B. (2010). Çuvaş Türklerinin Kahramanlık Anlatmaları (Alplar), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Brinton, L.J.; Closs Traugott E. (2005). Lexicalization an Language Change. Cambridge: Cambridge University Press.
• Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics 6th Edition. Blackwell Publishing.
• Çernov, M. F. (1980). “Glagol'no-substantivnıe frazeologiçeskie soçetaniya v sovremennom çuvaskom yazıke”, İssledovaniya po Etimologii i frazeologii Çuvaşskogo Yazıka, Trudı, Vıp. 98, Çeboksarı: Nauçno-İssledovatel'skiy İnstitut Yazıka, Literaturı, Istorii i Ekonomiki Pri Sovete Ministrov Çuvaşskoy ASSR, s. 49-79.
• Çernov, M. F. (1982). Çĭvaşla-Vırĭsla Frazeologi Slovari Glagolla Yat Sĭmah Frazeologizmisem/ Çuvaşko-Russkiy Fraozologiçeskiy Slovar’ Glagolno-imennıe Frazeologizmı, Şupaşkar: ÇKİİ. (=ÇRFS)
• Demir, N. (1993). Postverbien im Türkeitürkischen. Unter besonderer Berücksichtigung eines südanatolischen Dorfdialekts, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Demir, N. (2013). “Kip Ekleriyle Kurulan Birleşik Fiiller”, Prof. Dr. Leylâ Karahan Armağanı, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 389-398.
• Dmitriev, V. D. (1960). “Dva opisaniya çuvaşey i çuvaşskie slovari vtoroy çetvertı XVIII veka”, Uçenıe Zapiski, XIX, 270-302.
• Durmuş, O. (2014). 18. Yüzyıl Çuvaşçasının Söz Varlığı, Edirne: Paradigma Akademi. Ergönenç-Akbaba, D. (2011). Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri, Ankara: Grafiker.
• Ersoy, F. (2017). Çuvaş Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Fedotov, M. R. (1996a). Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka, C. I-II, Çeboksarı: ÇGİGN.
• Fedotov, M. R. (1996b). Çuvaşskiy Yazık, İstoki Otnoşeniye k Altayskim i Finno-Ugorskim Yazıkam, İstoriçeskaya Grammatika, Çeboksarı: İÇU.
• Gabain, A. von (1953). “Türkçede Fiil Birleşmeleri”, TDAY Belleten 1953, s. 16-28.
• Gorskiy, S. P. (1959). Oçerki Po İstorii Çuvaşskogo Literaturnogo Yazıka, Çeboksarı: ÇGİ. Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Grigoroviç, V. P. (1769). Soçineniya prinadlejaşçiye k grammatike Çuvaşskogo yazıka, Moskova (=Soçineniya).
• Heine, B.-Kuteva T. (2004). World Lexicon of Grammaticalization, New York: Cambridge. Hopper, P. J.; Closs Traugott, E. (2003). Grammaticalization, Cambridge: Cambridge University Press.
• Ilgın, A. (2015). Tarihî Karşılaştırmalı Tofa (Karagas) Türkçesi -Biçim Bilgisi-, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Johanson, L. (1995). “On Turkic converb clauses”. Haspelmath, Martin & König, Ekkehard (Haz.) Converbs in cross-linguistic perspective. Structure and meaning of adverbial verb forms – adverbial participles, gerunds. Empirical approaches to language typology 13. Berlin & New York: Mouton de Gruyter: 313-347.
• Johanson, L. (2016). Türkçede Görünüş (Çeviri: Nurettin Demir), Ankara: Grafiker Yayınları. Karaağaç, G. (2013). Anlam (Anlam Bilimi ve İletişim), İstanbul: Kesit.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lebedev, E. (2016). Aktsionsartovıe znaçeniya slojnoverbalnıh analitiçeskih form v çuvaşskom yazıke, Çeboksarı: ÇGİGN.
• Marvhi, T. (2003). Aça Çuhnehi, Şupaşkar: ÇKİ. (=AÇ)
• Menges, K. H. (1968). The Turkic Languages and Peoples - An Introduction to Turkic Studies, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Mikulayi, İ. (1953). Tĭvatĭ Kun. Çeboksarı: Ministerstva Kul’turı Çuvaşskoy ASSR. (=TK)
• Nadelyayev, V. M.; Nasilov, D. M.; Tenişev, E. R.; Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar', Leningrad: İzdatel´stvo Nauka Leningradskoe Otdelenie (=DTS).
• Nasilov, D. M. (1975). “Zur Interpretation der Hilfsverben in den türkischen Sprachen”, Bilimsel Bildiriler 1972, s. 505-511.
• Orlov, G. (2004). İrhi Yĩrsem, Şupaşlar: ÇKİ (=İY)
• Pavlov, İ. P. (1965). Hal’hi Çĭvaş Literaturĭ Çĩlhi – Morfologi, Şupaşkar: ÇAKİ.
• Räsänen, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XVII.
• Schönig, C. (1984). Hilfsverben im Tatarischen: Untersuchungen zur Funktionsweise einiger Hilfsverbverbindungen, Akademie der Wissenschaften und der Literatur Mainz, Veröffentlichungen der Orientalischen Kommission 35, Wiesbaden: Franz Steiner.
• Sergeyev, L. P. (1970). “O Pamyatnikah Çuvaşskoy Pis’mennosti XVIII v.”, Uçenie Zapiski Vıpusk 46, 228-263.
• Skvortsov, M. İ. (1985). Çıvaşla-Vırĭsla Slovar’/Çuvaşsko-Russkiy Slovar’, Moskva: Russkiy Yazık. (=ÇRS)
• Tan, A. (2010). Kırgız Türkçesinde Tasvir Fiilleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uyar, H. (2007). Ĭta Es, Tinĩs, Şupaşkar: ÇKİ. (=IET)
• Yegorov, V. G. (1964). Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka, Çeboksarı: ÇKİ.
• Yuldaşev, A. A. (1965). Analitiçeskiye formı glagola v tyurskih yazıkah, Moskova: İzdatel’stvo Nauka.