Bir Osmanlı Bilgini Olarak Mehmed Birgivi’nin Eserlerinde Takvâ ve Ahlak İlişkisi: Ahlak ve Tasavvuf Psikolojisi Perspektifinden Semantik Analizler

Yıl 2020, Sayı: 2, 39 - 91, 30.12.2020

Mustafa Koç

Öz

Bu makalenin amacı, Osmanlı bilgini olan Mehmed Birgivi’nin eserlerindeki anatomik takvâ ve ahlak ilişkisini temel alan bazı pratik ahlak temalarının semantik analizlerini yapmaktır. Birgivi’nin hayatı, eserleri ve kişiliğiyle ilgili kısa bilgiler verilerek başlanan makalede, belirlenen pratik ahlak temalarının semantik analizleri, ‘iyi ahlak’ ve ‘kötü ahlak’ ile mistik yaşamın merkezinde bulunan takvâ olgusu arasındaki ilişki dikkate alınarak yapılmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda ‘(i) sabretmek, (ii) alçak gönüllü olmak, (iii) israf etmemek (iv) hoşgörülü olmak ve (v) bid’atlerden arınmak’ gibi iyi ahlaka vurgu yapan etik ve mistik değerler ile ‘(i) kibirlenmek, (ii) haset etmek, (iii) kötü zanda bulunmak, (iv) gösteriş yapmak ve (v) cimrilik etmek’ gibi kötü ahlaka vurgu yapan etik ve mistik problemler, takvâ yaşantısıyla ilişkilendirilerek ele alınmıştır. Makalede, takvâ ve ahlak ilişkisi bağlamında anatomik bir takvâ anlayışını vurgulayan Birgivi’nin eserlerinde: (a)-takvâlı olmayı, iyi ahlaklı olmak biçiminde yorumladığı; (b)-takvâlı bir dinsel yaşamın bireyin biyo-psiko-sosyo-teolojik kapasitesi oranında mümkün olabileceğinin altını çizdiği ve (c)-Osmanlı Devleti’nin acil çözüm bekleyen ‘rüşvet alınması, alan uzmanlığı yetersizliğinin onaylanması ve her türlü bid'atin yayılması’ gibi psiko-sosyo-teolojik içerikli sorunlara, etik ve mistik değerler çerçevesinde pratik çözüm önerileri içeren ‘bireysel ve sosyal ahlak reçeteleri’ sunmaya çalıştığı saptanmıştır. Sonuç olarak Birgivi’nin salt anlamda derin ve yoğun felsefik temelli teorisyen bir ahlakçı ve teolog olmaması, kesinlikle onun bir eksikliği değildir. Psiko-sosyo-pedago-antropo-teolojik düşünsel arka plandan hareketle İmam Birgivi, takvâ bilincinin oluşması için pratik ahlak temaları bağlamında gerekli olan etik öğretiler üzerinde duran ve yaşadığı Osmanlı toplumunun sosyal, siyasal ve dinsel durumuyla ilgili içinde bulunduğu kötü koşullara sahip olduğunu düşünen bir sosyal ahlak aktivistidir. Birgivi, İslam teolojisindeki tasavvufi yaşamın merkezinde yer alan ‘takvâ’ olgusunu dikkate alarak Müslüman bireyin gündeminden hiç düşmeyen ahlak problemleriyle ilgili içinde yaşadığı toplumda bir farkındalık oluşturmaya çalışmıştır. Böylelikle, bireysel ve sosyal ödev ve görevlerini yaptırıp özelde toplumun mutluluğunu sağlamayı hedefleyen Birgivi, genelde ise içinde yaşadığı 16. yüzyıldaki Osmanlı toplumunun daha ümit dolu ve yaşanabilir bir coğrafya olmasını arzu etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din psikolojisi, Mehmed Birgivi, İyi ahlak, Kötü ahlak, Mistik yaşam, Takva

The Relationship Between Taqwa and Morality in Mehmed Birgivi’s Works as an Ottoman Scholar: Semantic Analyses from the Perspective of Mystical and Moral Psychology

Öz

The aim of the article is to make semantic analyses of a number of practical moral themes that are based on the anatomical relationship between taqwā/piousness and morality in the works of Mehmed Birgiwī, an Ottoman scholar. In the article, beginning with the brief information about Birgiwī’s life, works and personality, the semantic analyses of practical moral themes have been performed by considering the relationship between good/bad character and the phenomenon of taqwā in the center of mystical life. In this context, it has been discussed that ethical and mystical values which emphasize good morals such as ‘(i) to be patient, (ii) to be humble, (iii) not to be wasteful (iv) to be tolerant and (v) to be free from the bid’ah (innovation)’ as well as ethical and mystical problems which emphasize bad character such as ‘(i) to be arrogant, (ii) to be jealous, (iii) to be bad suspicion, (iv) to be hypocrisy, and (v) to be stingy in relation to the life of taqwā. In conclusion, it has been determined that in his works, emphasizing the concept of an anatomical taqwā in the context of taqwā and morality, (a) he interprets to be in line with taqwā as having good morals; (b) underlines that a religious life based on taqwā is possible in proportion to the bio-psycho-socio-theological capacity of the individual and (c) tries to offer ‘individual and social ethic prescriptions’ containing practical solutions in the context of ethic and mystical values to the psycho-socio-theological problems that need urgent solutions in the Ottoman state such as ‘taking bribes, approval of inadequacy of field expertise, and the spread of all kinds of bid’ah’. As a result, it is certainly not a shortcoming of Birgiwī that he is not simply a moralist nor a theologian with a deep and intense philosophical basis. Based on the psycho-socio-pedago-anthropo-theological intellectual background, Imām Birgiwī is a moral activist who emphasizes the ethical teachings necessary in the context of practical moral themes for the formation of taqwā consciousness and thinks that the Ottoman society he lived in had bad conditions concerning the social, political and religious situation. Birgiwī has tried to create an awareness in the society he lives in regarding the moral problems that never fall from the agenda of the Muslim individual, taking into account the ‘taqwā’ phenomenon, which is at the center of Sūfī life in Islamic theology. In this way, Birgiwī, aiming to ensure the happiness of the society in particular by performing his individual and social works and duties, and in general he wanted the 16th century Ottoman society to become a more hopeful and livable geography.

Anahtar Kelimeler

Psychology of religion, Mehmed Birgiwī, Good morals, Bad character, Mystical life, Taqwā

Kaynakça

• Akdemir, H. (2001). Kur'an-ı Kerim'de israf kavramı. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (1), 31-61.
• Aldemir, D. (2015). İmam Birgivî’nin tasavvufî görüşleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yalova: Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Altıntaş, R. (2003). İslâm anlayışında bid'at ve hurâfenin çerçevesi. Dini Araştırmalar Dergisi, 6 (16), 111-123.
• Arpacı, Ö. (1992). Birgivi’de karakter terbiyesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arslan, İ. (2015). Hz. Peygamber örnekliğinde hoşgörülü olmanın şartları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi / Journal of International Social Research, 8 (37), 1023-1034.
• Aslan, Ö. (2001). Hoşgörü ve tolerans kavramlarına etimolojik açıdan analitik bir yaklaşım. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2), 357-380.
• Aydın, A. R. (2002). Kur'an'da suçluların davranış özellikleri: Ahlak psikolojisi açısından bir yaklaşım. İslami Araştırmalar Dergisi, 15 (3), 375-385.
• Ayni, M. A. (1939). Türk ahlakçıları-I. İstanbul: Marifet Basımevi.
• Ayten, A. (2017). Allah’ın ahlakıyla ahlaklanmak & Manevi gelişim ve olgunlaşma: Erdemleri yaşama ve güzel ahlak (içinde) Tasavvuf psikolojisine giriş: Bireysel arınma ve güzel ahlak. Ed. A. Ayten & S. Düzgüner. (ss. 113-220). İstanbul: Sufi Kitap.
• Bodur, H. E. (2018). Kitabi-formal dinin şekillenmesinde elit/virtouse zümrenin rolü: Biyografik sosyoloji perspektifinden İmam Birgivi [içinde] Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi Uluslararası Sempozyumu (19-21 Ekim 2018) Bildiri Özetleri. (s. 18). Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Bozkale, L. (2014). Dini-manevi sistemler ve insan tasavvurları ilişkisi bağlamında din, ahlak ve tasavvuf. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15 (2), 201-228.
• Cebecioğlu, E. (1997). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. Ankara: Rehber Yayınları.
• Cebecioğlu, E. (2014). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. (6. baskı). Ankara: Otto Yayınları.
• Çağrıcı, M. (1989). Ahlak [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 1-9). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, M. (1993). Cimrilik [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 4-5). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, M. (1997). Haset [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 378-380). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, M. (1998). Hilim [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 33-36). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, M. (2000). Gazzâlî’nin İhyâ’sı ile Birgivî’nin Tarîkat-ı Muhammediyye’sinin mukayesesi. İslâmî Araştırmalar Dergisi (Gazzâlî Özel Sayısı), 13 (3-4), 473-478.
• Çağrıcı, M. (2002). Kibir [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 562-563). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, M. (2008a). Sabır [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 337-339). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, M. (2008b). Riya [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 137-138). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, M. (2011). Tevazu [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 583-585). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, M. (2013). Zan [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 120-122). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çetin, Ö. (2010). Hasan Basri Çantay'ın kişiliği. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12 (2), 1-31.
• Çileli, M. (1986). Ahlak psikolojisi ve eğitimi. Ankara: V Yayınları.
• Doğan, M. & Gülmez, Ç. (2014). Sabır Ölçeği’nin Türkçe’ye uyarlanması: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 42, 263-279.
• Dölek, A. (2007). Sû-i zanla ilgili hadîs üzerine bir inceleme. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 7 (2), 31-70.
• Durak, N. (2008). Mevlânâ’nın ahlak öğretisinde iyi ve kötü kavramları. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6 (2), 1-24.
• Düzenli, Y. (2000). Balıkesirli bir Osmanlı aydını: İmam Birgivî. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3 (4), 228-247.
• Düzgüner, S. (2017). Tasavvuf ve psikoloji ışığında nefs terbiyesi [içinde] Tasavvuf psikolojisine giriş: Bireysel arınma ve güzel ahlak, Ed. A. Ayten & S. Düzgüner. (ss. 13-110). İstanbul: Sufi Kitap.
• Ekiz, D. (2015). Bilimsel araştırma yöntemleri. (4. baskı). Ankara: Anı Yayıncılık.
• Ergül, N. (2015). İnsan-ı kâmil-güzel ahlak ilişkisi. The Journal of Academic Social Science Studies, 35, 259-270.
• Fahri, M. (2004). İslam ahlak teorileri / Ethical theories in İslam. (çev. M. İskenderoğlu & A. Arkan). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Gedikbaşı, G. (2017). İmam Birgivî’de takvâ kavramı. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İzmir: İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gedikbaşı, G. (2018). İmam Birgivi’de manevi hastalıklar ve şifa yolları [içinde] Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi Uluslararası Sempozyumu (19-21 Ekim 2018) Bildiri Özetleri. (s. 105). Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Görkaş, İ. (2018). İmam Birgivi’nin ahlaka bakışı [içinde] Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi Uluslararası Sempozyumu (19-21 Ekim 2018) Bildiri Özetleri. (s. 40). Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Gündoğdu, M. (2009). Hasan Basri Çantay’da din ve toplum. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gündüz, M. (2010). Ahlak sosyolojisi. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Güngör, E. (1995). Ahlak psikolojisi ve sosyal ahlak. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Hökelekli, H. (1998). Din psikolojisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hökelekli, H. (2013). Psikoloji, din ve eğitim yönüyle insani değerler. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
• İbiş, F. (2018). Tasavvufu insan bedeni üzerinden okumak: Birgivi’nin anatomik takvâ yorumu [içinde] Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi Uluslararası Sempozyumu (19-21 Ekim 2018) Bildiri Özetleri. (s. 41). Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• İbnü’l Mübarek, A. (1992). Kitabu’z-zuhd ve’r-rekaik: Zahidlik ve incelikleri. (çev. M. A. Teymur). İstanbul: Seha Neşriyat.
• İmam Birgivî. (1477). Cilâü’l-kulûb. Süleymaniye Kütüphanesi. Şehit Ali Paşa Bölümü. No: 1477.
• İmam Birgivî. (1964). Risale-i Birgivi / Mü’minlere nasihat. (Sadeleştirenler: M. Ş. Eygi & A. E. Yücel). İstanbul: Bedir Yayınevi.
• İmam Birgivî. (1969). Tarikat-ı Muhammediyye tercümesi. (çev. C. Yıldırım). İstanbul: Demir Kitabevi.
• İmam Birgivî. (2002). et-Tarîkatü’l-Muhammediyye ve’s-sîretü’l-Ahmediyye. Şam: Dâru’l-Kalemi’l-Arabiyye.
• İmam Birgivî. (2011). Cilâü’l-kulûb / Kalplerin cilası. (çev. H. Akarsu). İstanbul: Dehliz Yayınları.
• İmam Birgivî. (tarihsiz). Dâmiğatü'l mübtediîn fi’s-süluki ila tarikı’l-müteşerriin. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi. No: 198.
• İmam Birgivî. (tarihsiz). el-Kavlü’l-vasît beyne’l-ifrât ve’t-tefrît. Süleymaniye Kütüphanesi. M. Arif & M. Murad Bölümü. No: 174.
• İmam Birgivî. (tarihsiz). el-Makamat. Süleymaniye Kütüphanesi. Kasidecizade Süleyman Sırrı Bölümü. No: 111.
• İmam Birgivî. (tarihsiz). Mihakku'l-mutasavvifin ve'l-müntesibin. Üsküdar Halk Kütüphanesi. Hacı Selim Ağa Bölümü. No: 1271.
• İmam Birgivî. (tarihsiz). Risâle fî’ medhi’s-sultani’l-adil ve zemmi’s-sultani’z-zalim. Süleymaniye Kütüphanesi. M. Arif & M. Murad Bölümü. No: 174.
• İmam Birgivî. (tarihsiz). Risâle fî’z-zikri’l-cehrî. Süleymaniye Kütüphanesi. Hasan Hüsnü Paşa Bölümü. No: 771.
• İmam Birgivî. (tarihsiz). Tafdîlü’l-ğaniyyi’ş-şâkir ale’l-fakîri’s-sâbir. Süleymaniye Kütüphanesi. Reşit Efendi Bölümü. No: 985.
• İzutsu, T. (1975). Kur’an’da Allah ve insan. (çev. S. Ateş). Ankara: Kevser Yayınları.
• İzutsu, T. (1997). Kur'an'da dini ve ahlaki kavramlar. (çev. S. Ayaz). İstanbul: Pınar Yayınları.
• Kallek, C. (2001). İsraf [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 178-180). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Karaca, F. (2007). Dini gelişim teorileri. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
• Kasapoğlu, A. (2007). Kur'an'a göre cimrilik-sebepleri, zararları ve eğitimi. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11 (2), 329-364.
• Kayıklık, H. (2009). Tasavvuf psikolojisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaylı, A. (2010). A critical study of Birgivi Mehmed Efendi’s (d. 981/1573) works and their dissemination in manuscript form/ Birgivi Mehmed Efendi’nin (ö.981/1573) eserleri ve bunlara ait yazma nüshaların dağılımı üzerine eleştirel bir çalışma. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kaymakcan, R. (2007). Ahlaki bir değer olarak hoşgörü ve eğitimi [içinde] Teorik ve Pratik Yönleriyle Ahlak. Ed. R. Kaymakcan & M. Uyanık. (ss. 389-408). İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
• Kindi, Yakup b. İ. (2015). Üzüntüden kurtulma yolları. (çev. M. Çağrıcı). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Lekesiz, M. H. (1997). 16. yüzyıl Osmanlı düzenindeki değişimin tasfiyeci (prütanist) bir eleştirisi: Birgivi Mehmed Efendi ve fikirleri / A Purutanist critique of the transformation of 16 th century Ottoman social order: Birgivi Mehmed Efendi and his views. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Martı, H. (2011). Birgivi Mehmet Efendi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Oğuz, İ. & Oğuz, Ş. (2018). Değerler eğitimi açısından Birgivi [içinde] Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi Uluslararası Sempozyumu (19-21 Ekim 2018) Bildiri Özetleri. (s. 98). Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Okumuş, E. (2006). Gösterişçi dindarlık. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 6 (2), 17-35.
• Önal, R. (2008). Kur’an’da imanî ve ahlakî bir tavır olarak sabır. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12 (2), 439-466.
• Polater, K. (2013). Kur'an açısından kibir sorunu ve sonuçları. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17 (1), 63-88.
• Sancaklı, S. (2018). İmam Birgivi’nin bid’atlere karşı tutumu ve mücadelesi [içinde] Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi Uluslararası Sempozyumu (19-21 Ekim 2018) Bildiri Özetleri. (s. 86). Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Saruhan, M. S. (2003). İslam ahlakında israf ve cimriliğin tedavisi. İslami Araştırmalar Dergisi, 16 (4), 640-647.
• Sayın, E. (2018). İmam Birgivi’nin tenkitçi ve benimseyici yönleriyle tasavvufi anlayış tarzı [içinde] Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi Uluslararası Sempozyumu (19-21 Ekim 2018) Bildiri Özetleri. (s. 80). Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Shikholeslami, P. (2016). Üniversite öğrencilerinde yılmazlık ve alçak gönüllülük düzeylerinin incelenmesi / The investigation of resilience and humility levels of university students. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Soysaldı, İ. (1997). Tasavvufta sabır ve şükür kavramları üzerine bir inceleme. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, 103-111.
• Sönmez, M. (2018). Birgivi Mehmet Efendi’nin ihyacı yönüne kısa bir bakış [içinde] Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi Uluslararası Sempozyumu (19-21 Ekim 2018) Bildiri Özetleri. (s. 51). Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Şahin, H. & Sevim, S. (2002). Tasavvuf. Ankara: İlahiyat Yayınları.
• Tarhan, N. (2017). Değerler psikolojisi ve insan: Güzel insan modeli. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Turgay, N. (2004). İslam’da haset kavramı. Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 73-96.
• Uludağ, S. (1990). Tasavvuf terimleri sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Yakupoğlu, M. M. (2001). Varoluş, ahlak ve ölüm. Ankara: Mor Yayınları.
• Yaran, R. (1992). Bid’at [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 129-131). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yazır, E. H. (2015). Hak dini Kur’an dili tefsiri. Ankara: Akçay Yayınları.
• Yıldız, A. (2007). Nebevi tevazuun Mevlevilikteki yansımaları [içinde] Uluslararası Mevlâna ve Mevlevilik Sempozyumu (26–28 Ekim 2007) Bildiriler-I. (ss. 247-259). Şanlıurfa: Şanlıurfa Mevlevihanesi Yaşatma ve Kültür Derneği Yayınları.
• Yılmaz, M. N. (2018). İmam Birgivi’nin ahlak anlayışı ve İslam ahlak düşüncesi içindeki yeri [içinde] Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi Uluslararası Sempozyumu (19-21 Ekim 2018) Bildiri Özetleri. (s. 87). Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Yılmaz, S. & Karacoşkun, M. D. (2012). Dini davranışlar ve inançla ilişkisi [içinde] Din psikolojisi el kitabı. Ed. M. D. Karacoşkun. (ss. 139-174). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Yüksel, E. (1992). Birgivi [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (ss. 191-194). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yüksel, E. (2011). Mehmed Birgivî'nin (929-981/1523-1573) dinî ve siyasî görüşleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.