Yukarı Mezapotamya’da Sasani Siyaseti

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 2, 85 - 109, 30.07.2017

Ali İpek

Öz

Bir kültür hazinesi ve bir câzibe merkezi olan Yukarı Mezopotamya (Güneydoğu Anadolu), tarihinin ilk dönemlerinden itibaren farklı milletlerin barındığı, hâkimiyetlerin kurulduğu bir alandı. Bu coğrafyada Sümerler, Akadlar, Bâbilliler, Asurlular, Hititler, Medler, Persler, Partlar, Romalılar ve Bizanslılar hüküm sürmüşlerdi.

İran’a son İmparatorluk dönemini yaşatan Sâsânîler de bu bölgeyi ihmal etmemişlerdi. Bu hanedan, Yukarı Mezopotamya’nın zenginliklerini ele geçirmek, dinî anlayışlarını ve kültürlerini yaymak, Suriye ve Mısır gibi mümbit topraklara varmak için; Roma ve Bizansla çok fazla mal ve asker kaybına sebep olacak uzun bir mücadele dönemine girmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sâsânî, Mezopotamya, Bizans, Kilise, İstilâ

Sasanian Policy in Upper Mesopotamia

Öz

South-Eastern Anatolia (Upper Mesopotamia); as a center of attraction and cultural treasure, used to be a region where dominions are established and various nations are existed in, since from the early periods of history. Sumerians, Akkadians, Babylonians, Assyrians, Hittites, Medes, Persians, Parthians, Romans and Byzantines ruled in the mentioned geography.

Sasanians; as the last empire in Iran did not ignore the region either. Sasani and Byzantine struggled to capture the wealth of south-eastern Anatolia, and tried to spread their culture also faith in the region. They strived for reaching fertile lands like Syria and Egypt; hence, they clashed with Romans and Byzantines and so did not give up making wars.

Anahtar Kelimeler

Sasanian (Sassanid), Mesopotamia, Byzantium, Church, Infestation

Kaynakça

• Abû’l-Farac, Gregory (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, Suryancadan çev. Ernest A. Wallis Budge, Türkçe çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK, Ankara 1987.
• Anonim, Hudûdu’l-Âlem Mine’l-Maşrıkiİlâ’l-Mağrib, nşr. Menuçehr Stude, Tahran 1340hş.
• Anonim, Histoire Nastorienne Inedite (Chronique De Séert), Part I, yayınlayan, Scher, Mgr Addal, Paris 1907.
• Bahadır, Gürhan, “ Anadolu’da Bizans-Sâsânî Etkileşimi”, Turkish Studies, Volum 6/I Wınter 2011, s. 707-726.
• Barthold, W.,“ Meyyefârikîn”, İA.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahya, Fütûhu’l-Buldân , nşr. A. Enis et-Tabba’-Ö. Enis et-Tabba’, Beyrut, 1987.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahya, Fütûhu’l-Buldân , çev. Mustafa Fayda, Kültür Bakanlığı yay., Ankara 2002.
• el-Bîrunî, Ebû Reyhan Muhammed b. Ahmed, el-Âsâru’l-Bâkiye Ani’l-Kuruni’l-Hâliye, nşr. C. Edvard Sachat, Leipzig 1923.
• Bittel, Kurt, Ön Asya Tarih Öncesi Çağlar, çev. Halet Çambel, İstanbul 1945.
• Chrristensen, A., İran Der Zaman-ı Sâsânîyan, Farsça trc. Reşîd Yasimî, Tahran 1332.
• Diyakonof, M. M., Târîh-i İran Bâstân, Farsça çev. Ruhî Erbâb, Tahran 1334.
• Dussaud, René, LesArabes En Syrie Avant L’Islam, Paris 1907.
• Ebu’l-Fidâ, İmâdüddin İsmail İbn Nureddin Ali İbn Cemâlüddin, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, İstanbul 1286.
• Ebu’l-Mehâsin Usfur, Muhammed, Meâlimu Târîhu’ş-Şarki’l-Ednâ el-Kadîm, Beyrut (t.y).
• el- Endelüsî, Ebu’l-Kasım Saîd b. Ahmed, Tabakâku’l-Ümem, Mısır (t.y).
• Ghrishman, R., İran (From The Earlest Times To The Islamic Conquest), Britain 1954.
• Grousset, René, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, çev. Sosi Dolanoğlu, Aras yay. İstanbul 2005.
• Günaltay, Şemsettin, Yakın Şark III Suriye ve Filistin, TTK, Ankara 1987.
• Halîfe b. Hayyât el-Usfurî, Târîh, nşnr. Süheyl Zekkâr, Beyrut 1414/1992.
• Hamdullah b. EbîBekr b. Muhammed b. Nasr, Müstevfi-i Kazvinîn, Nüzhetü’l-Kulûb, ed. Muhammed Debîr Sıyakî, Tahran 1958.
• Herzfeld, Ernst, The Persian Empire, Waisbaden 1968.
• Heyd, W., Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, çev. Enver Ziya Karal, Ankara 2000. Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. F. Işıltan, İstanbul 1970.
• Hubschmann, H., Die Altarmenischen Ortsnamen, Strazburg 1904.
• el-Isfahânî, Hamza b. Hasan, Târîhu Sinî Mülûki’l-Arz ve’l-Enbiya, Berlin 1340.
• Işıltan, Fikret, Urfa Bölgesi Tarihi, (başlangıçtan h. 210, m. 825’e kadar), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1960. İbn A’sem El-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed, Kitâbu’l-Fütûh, Beyrut 1986.
• İbn Haldun, Abdurrahman, Kitâbu’l-İber ve Dîvânu’l-Mübtedave’l-Haber (Târîhu İbn Haldun), Tashîh: A. Fasî-Abdulaziz b. İdrîs, Mısır 1936.
• İbn Havkal, Ebû’l-Kasım en-Nusaybî, Kitâbu Sureti’l-Arz, Beyrut (t.y.).
• İbn el-Hurdâdbih, Ebu’l-Kasım Ubeydullah, el-Mesâlikve’l-Memâlik, Brill 1889.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed İbn Muhammed, Kitâbu Tecârubi’l-Ümem, nşr. H.F. Amedrûz, Mısır 1332/1914.
• İbnü’l-Belhî, Farsnâme, Ed. G.L.Strange - R.A. Nicholon., nşr. E.J. W. Gibb, London 1921.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed, el-Kâmil fi’t-Târîh, c III, nşr. C. J. Tornberg, Beyrut 1982.
• İbnü’l-Fakîh, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed el-Hemedânî, Kitâbu’l-Buldân, nşr. M. J. De Goeje, E. J. Brill 1885.
• İbnü’l-Verdî, Sirâceddiîn Ebû Hafs Ömer b. El-Muzaffer, Harîdetü’l-Acâib ve Ferîdetü’l-Garîb, tahkik: Enver Muhammed Zenâtî, Kahire 1428/2008.
• İlyas Dîb Matar, Kitâbu’ l-Ukûded-Dürriyye fî Târîhi’l-Memleketi’s-Suriye, Beyrut 1874.
• İpek, Ali, “ II. Husrev Perviz ve Herakleios’un Suriye Siyasetleri”, Yeni Türkiye, yıl: 22, sayı: 83, Orta Doğu Özel Sayısı-II, 2016, s. 26-34.
• İskender, Fayiz Necîb, el-Hayat el-İktisadiyye fî Ermîniyye İbâne’l-Fethi’l-İslâmî, İskenderiye 1988.
• İstahrî, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed, el-Mesâlikve’l-Memâlik, nşr. M. Cabir, Kahire 196. Kaegi, Walter e., Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, çev. Mehmet Özay, Kaknüs yay., İstanbul 2000.
• Kalkaşendî, Ebu’l-Abbâs ahmed b. Ali, Subhu’l-A’şâ fî Sınaâti’l-İnşâ, Kahire 1913.
• Kayhan, Mes’ûd, Coğrafya-yı Mufassal-ı İran, Tahran 1311.
• Kazivinî, Zekeriyya b. Muhammed, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut 1969. Kınal, Füruzan, Eski Anadolu Tarihi, TTK. Ankara 1991.
• Komisyon, Turasu Faris (The Legacy Of Persia), Ed. A.J. ve diğerleri, Dâru İhyai Kütübi’l-Arabiyye, 1959.
• Kramer, S. N., Tarih Sümer’de Başlar, çev. Muazzez İlmiye Çığ, TTK, Ankara 1990.
• Lammens, H.S.J., La Syrie, Precis Historique, Beyrut 1921.
• Lombard, Moris, el-Coğrafya’t-Târîhiyye Li’l-Âlemi’l-İslâmî, trc. Abdurrahman Hamîde, Dâru’l-Fikr, (t.y).
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekir, Ahsenü’t-Tekasîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm, nşr. M. J. De Goeje, Leiden 1906.
• Manandian, H. A., The Trade And Cities of Armenia in Relationto Ancient World Trade, ed. N. G. Garsoian, Lisbon 1965.
• Mansel, Arif Müfid, Eski Doğu ve Ege Tarihinin Ana Hatları, İstanbul Edebiyat Fakültesi yay. İstanbul 1945.
• Mes’udî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin, Mürûcu’z-Zeheb ve Meâdînu’l-Cevher, nşr. Hüseyin Âsî, Beyrut 1965.
• Mes’udî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin, et-Tenbîhve’l-İşraf, nşr. A. İsmail es-Savî, Kahire 1938.
• Nöldeke, Theodor, The Historians History of The World, Volum VIII, Parthians, Sassanids, and Arabs; The Crusades And The Papacy, Ed. Edolf Erman ve arkadaşları, New York 1908.
• Oman, C.W., The Byzantine Empire, New York 1908.
• Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, TTK, Ankara 1991.
• Pasdermaciyan, Herand, Târîh-i Ermenistan, Farsça. çev. Muhammed Kadî, Tharan 1369. Peter, Mansfield, Ortadoğu Tarihi, Nicolas Pelham’ın katkısıyla, İngilizce çev. Ümit Hüsrev Yolsal, Say yay. İstanbul 2012.
• Saîd Nefîsî, Tarih-i Temeddün-i İran-i Sâsânî I, Tahran 1331.
• Es-Seâlibî, Ebû Mansur Abdülmelik b. Muhammed b. İsmail, Gureru Ahbâri Mülûki’l-Furs ve Siyerihim, nşr. H. Zotenberg, Paris 1900.
• Süryani Mar-Yeşua, Vekayinâme, Süryanicede İngiliz. çev. W. Wright, Türkçe’ye çev. Mualla Yanmaz, İstanbul 1958. Sykes, Sır Percy, A History of Persia, London 1930.
• Şeşen, Ramazan, Harran Tarihi, TDV yay. Ankara 1993.
• Şûşterî, Abbas (Mihrîn), İran-nâme Yâ Kârnâme-i İraniyan Der Asr-i Sâsâniyan, Tahran 1342.
• Theophanes, The Chronicle, İngiliz. çev. Harry Turledove, Philadelphia 1982.
• Urfalı Mateos, Vekayinâme, çev. H.D. Andreasyan, TTK, Ankara 1987.
• Vasıliev, A. A, Bizans İmparatorluğu Tarihi, çev. Arif Müfid Mansel, Ankara 1943.
• Ya’kubî, ahmed b. Ebî Ya’kub b. Ca’fer b. Vehb b. Vazıh el-Kâtib el-Abbasî, Târîhu’l-Ya’kubî, Beyrut (t.y). Yakut El-Hamevî, Şihabuddin Ebû Abdullah, Mu’cemu’l-Buldân, Beyrut 1955.
• Zebîhullah Safâ, “Sergüzeşt-i Sehezar ve Pânsad Sâle-i İran”, Mecelle-i Dânişgede-i Edebiyat, yıl: 7, sayı: 2, Tahran 1338.