The Effect of Islam on Uzbek Identity

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 517 - 555, 25.07.2024

Erkan Avcı

https://doi.org/10.30626/tesamakademi.1522297

Öz

Most of the social analyses on Central Asia in Turkey emphasize the ethnic aspect of identities in the region. However, Islam, which is the basic building block of this identity, is more important. The main purpose of this study is to express the role of Islam, which is the most influential element in the identity of Uzbeks, the most populous and widely spread community in Central Asia, in this identity. The hypothesis of the study is that the reason why Uzbeks have been able to preserve their identity until today is the critical role played by Islam in this identity. For the Uzbeks, the phenomenon of religion is intertwined with their ethnicity and has become the most fundamental building block of their identity. This paved the way for the Uzbeks to become an influential people in the historical process of the region. Because Uzbeks, who were one of the first Turkic tribes to accept Islam in Central Asia, became the pioneers of the region becoming a basin of civilization by settling down. Thus, from history to the present day, Uzbek identity has been strongly formed and protected against external influences. It has also formed the background of the identity building process in today's independent Uzbekistan and the basic elements that make up the state. Historical process analysis was used as the method of the study.

Anahtar Kelimeler

Uzbek, Islam, Maturidism, Central Asia, Identity, Soviet Union, Uzbekistan

İslam’ın Özbek Kimliği Üzerinde Etkisi

Öz

Türkiye’de Orta Asya ile ilgili yapılan toplumsal analizlerin pek çoğunda, bölgedeki kimliklerin daha çok etnik yönüne vurgu yapılmaktadır. Oysa bu kimliğin temel yapı taşı olan İslam, daha çok önem arz etmektedir. İşte bu çalışmanın temel amacı, Orta Asya’daki en kalabalık ve bölgeye en çok yayılmış topluluk olan Özbeklerin kimliğinde en etkili unsur olan İslam’ın bu kimlikteki rolünü ifade etmektir. Çalışmanın hipotezi, Özbeklerin günümüze değin kimliklerini koruyabilmelerinin sebebi İslam’ın bu kimlik içerisinde kritik rol oynamış olmasıdır. Zira Özbeklerde din olgusu, etnisiteleri ile iç içe geçmiş ve kimliklerinin en temel yapı taşı olmuştur. Bu da Özbeklerin bölgenin tarihsel süreci içerisinde etkili bir halk olmasının yolunu açmıştır. Çünkü Orta Asya’da İslam’ı kabul eden ilk Türk boylarından biri olan Özbekler, bununla birlikte yerleşik hayata geçerek bölgenin medeniyet havzası olmasının öncüsü olmuştur. Böylelikle tarihten günümüze değin Özbek kimliği güçlü biçimde oluşmuş ve dış etkilere karşı korunmuştur. Aynı zamanda bugün bağımsız Özbekistan’daki kimlik inşa sürecinin ve devleti oluşturan temel ögelerin de arka planını oluşturmuştur. Çalışmanın yöntemi olarak tarihsel süreç analizi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Radikalleşme, Çevrimiçi Radikalleşme, Deradikalizasyon, Terörizm, Radikalleşmeyle Mücadele

Kaynakça

• Abidov, D., ve Alyılmaz, K. (2004). Özbekistan Cumhuriyeti’nin dinler ve etnik gruplar ile ilgili politikaları üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 11(24), 253-259.
• Ahmed, N. (2001). Islam in global history. Indiana: Xlibris; Illust. ed.
• Akbarzadeh, S. (1996). Nation building in Uzbekistan. Central Asian Survey, 1(15), 23-32.
• Akbarzadeh, S. (1997). The political shape of Central Asia. Central Asian Survey, 4(16), 551-575.
• Akçalı, P. (2003). Orta Asya’da İslami uyanış, radikal İslami hareketler ve bu hareketlerin bölge politikalarına etkileri. In E. Efegil & P. Akçalı (Eds.), Orta Asya’nın sosyo-kültürel sorunları: Kimlik, İslam, milliyet ve etnisite. İstanbul: Gündoğan Yayınları.
• Akyol, T. (1993). Cedidizm. In TDV İslam Ansiklopedisi. Retrieved from https://islamansiklopedisi.org.tr/cedidcilik
• Allworth, E. (1990). The modern Uzbeks: From the fourteenth century to the present: A cultural history. Hoover Institution Press.
• Andican, A. (2003). Cedidizmden bağımsızlığa hariçte Türkistan mücadelesi. İstanbul: Emre Yay.
• Bacon, E. E. (1994). Central Asians under Russian rule. New York: Cornell University Publishing.
• Baran, Z., et al. (2006). Islamic radicalism in Central Asia and the Caucasus: Implications for the EU. Silk Road Paper.
• Bardakçı, M. (2015). Enver. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Barthold, V. V. (2004). Orta Asya Türk tarihi dersler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bennigsen, A., & Quelquejay, L. C. (1994). Stepte ezan sesleri (N. Uzel, Trans.). İstanbul: İrfan Yayınları.
• Bozbey, İ. A. (2011). Quo Vadis Kırgızistan?: Sovyet sonrası Kırgızistan’da İslami hareketler. USAK Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi (OAKA), 6(11), 18-50.
• Burke, J. (2004). El Kaide: Terörün gölgesi (E. Kılıç, Trans.). İstanbul: Everest Yayınları.
• Campbell, D. (1998). National deconstruction: Violence, identity, and justice in Bosnia (Classics in Southeastern Archaeology). Minneapolis: University of Minnesota Press.
• Collins, K. (2006). Clan politics and regime transition in Central Asia. Cambridge University Press.
• Critchlow, J. (1991). Nationalism in Uzbekistan: A Soviet republic’s road to sovereignty. Boulder: Westview Press.
• Carlisle, D. S. (1995). Geopolitics and ethnic problems of Uzbekistan and its neighbours. In Yaacov Ro’ii (Ed.), Muslim Eurasia: Conflicting legacies. London: The Cummings Center for Russian and East European Studies.
• Carliste, D. S. (1986). The Uzbek power elite: Politburo and Secretariat (1938-1983). Central Asian Survey, 5(3-4), 91-132.
• Çalışkan, İ. (2012). Orta Asya’da üç İslam anlayışı. In M. S. Kafkasyalı (Ed.), Orta Asya’da İslam: Temsilden fobiye. Ankara-Türkistan: SFN Yayıncılık.
• Dash, P. L. (1996). Ethno-nationalism in Uzbekistan. In K. Warikoo (Ed.), Central Asia emerging new order. Har-Anand Publication.
• Fierman, W. (1995). Independence and the declining priority of language law implementation in Uzbekistan. In Y. Ro’i (Ed.), Muslim Eurasia: Conflicting legacies. London: The Cummings Center for Russian and East European Studies.
• Eraslan, K. (1994). Divân-ı Hikmet. In TDV İslam Ansiklopedisi. Retrieved from https://islamansiklopedisi.org.tr/divan-i-hikmet
• Dawud, S. A. (n.d.). Sayings and teachings of Prophet Muhammad: Prayer (Kitab Al-Salat). Access date: 10.06.2023, https://sunnah.com/abudawud:903.
• Erdemol, M. K. (2016). Devlet dışı İslam’ın resmi İslamcı muhalifi: Kerimov. Retrieved June 10, 2023, https://www.birgun.net/haber/devlet-disi-İslam-in-resmi-İslamci-muhalifi-kerimov-126808.
• Ergü, M. (n.d.). Türk Müslümanlığı; Hanefilik, Maturidilik, Yesevilik…. Retrieved from https://www.dibace.net/soylesiyorum/turk-muslumanligi-hanefilik-maturidilik-yesevilik/.
• Fığlalı, E. R. (2011). Hâricîler. Türkiye Diyanet Vakfı Diyanet İslam Ansiklopedisi, 16(169).
• Foreign fighters in Syria & Iraq: Where do they come from?. (n.d.). Access date: 10.06.2023, https://www.rferl.org/a/foreign-fighters-syria-iraq-is-isis-isil-infographic/26584940.html.
• Glenn, J. (1999). The Soviet legacy in Central Asia. New York: St. Martins Press.
• Hayit, B. (1975). Türkistan: Rusya ile Çin arasında (Çev. A. Sadak). İstanbul.
• Hyman, A. (1997). Turkestan and Pan-Turkism revisited. Central Asian Survey, 16(3), 339-352.
• International Crisis Group. (2001). Central Asia: Uzbekistan at ten - Repression and instability (No. 21).
• Kemaloğlu, İ. (2019). Ufa. DİA, cilt 621-622. Erişim tarihi: 10.06.2023, https://islamansiklopedisi.org.tr/ufa
• Kerimov, Özbekistan laik kalacak. (2019). Gazete 2023. Erişim tarihi: 10.06.2023, http://www.gazete2023.com/turk-dunyasi/kerimovozbekistan-laik-kalacak-h20615.html.
• Khalid, A. (2007). Islam after communism: Religion and politics in Central Asia. Los Angeles: University of California Press.
• Khalid, A. (2015). Making Uzbekistan: Nation, empire, and revolution in the early USSR. Cornell University Press.
• Khanazov, A. M. (1994). Underdevelopment and ethnic relations in Central Asia. In F. Beatrice (Ed.), Central Asia in historical perspective. Westview Press.
• Kırımlı, M. (1997). Uzbekistan in the new world order. Central Asian Survey, 16(1), 53-64.
• Kösoğlu, N. (2015). Şehit Enver Paşa. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Köstem, S. (2010). Orta Asya ve Kafkaslarda militan İslam: El Kaide etkisi. Ortadoğu Etütleri, 2(3).
• Kreiner, I. (1995). Soviet Muslims: Gains and losses as a result of Soviet language planning. In Yaacov Ro’ii (Ed.), Muslim Eurasia: Conflicting legacies. Center for Russian & East European Studies.
• Kutlu, S. (2017). Türkler ve İslam Tasavvuru. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Kuzio, T. (2002). Soviet-era Uzbek elites erase Russia from national identity. EurasiaNet. Retrieved from http://www.eurasianet.org/departments/culture/articles/eav042002.shtml.
• Manz, B. F. (2010). Power, politics and religion in Timurid Iran. Cambridge University Press.
• Oğan, G. (2006). Andican olayları sonrasında Özbekistan dış politikası. Stratejik Analiz, 6(69), 71-76.
• Okumuş, E. (2003). Toplumsal değişme ve din. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Olcott, M. B. (1995). Islam and fundamentalism in independent Central Asia. In Yaacov Ro’ii (Ed.), Muslim Eurasia: Conflicting legacies. London: Center for Russians and East European Studies.
• Öztürk, S. (2019). Küresel terör örgütü el-Kaide’nin gelişimi ve ön plana çıkan liderleri bağlamında “cihad” anlayışının geçirdiği değişimler. Turkish Journal of Middle Eastern Studies, 6(2), 167-196.
• Rahman, N. (1994, 30 Ocak). Turkmu yoki O’zbekmi? O’zbekiston Ovozi.
• Rahman, F. (2014). İslam. (M. Dağ & M. Aydın, Çev.). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Rashid, A. (2001, 3 Haziran). The fires of faith in Central Asia. The Nation.
• Rashid, A. (2002). Jihad: The rise of militant Islam in Central Asia. New Haven: Yale University Press.
• Rashid, A. (2010). Taliban: Militant Islam, oil and fundamentalism in Central Asia. New Haven: Yale University Press.
• Religion in the Republic of Uzbekistan. (n.d.). Access date: 10.06.2023, http://demo.polr.me/press-service-uz.
• Roy, O. (2000). The new Central Asia: The creation of nations. New York University Press.
• Rudolph, U. (2014). Part I: Islamic theologies during the formative and the early Middle Period-hanafī theological tradition and Mâturîdism. In S. Schmidtke (Ed.), The Oxford Handbook of Islamic Theology. New York: Oxford University Press.
• Sabol, S. (1995). The creation of Soviet Central Asia. Central Asian Survey, 14(2), 225-241.
• Samir, B. (2022). Bağımsızlık sonrası Orta Asya’da müftülükler. Mecra. Retrieved from https://www.gzt.com/mecra/bagimsizlik-sonrasi-orta-asyada-muftulukler-3465226.
• Selef. (n.d.). Access date: 10.06.2023, http://www.etimolojiturkce.com/kelime/selef.
• Sengupta, A. (2003). The Formation of the Uzbek Nation-State: A Study in Transition. Maryland: Lexington Books.
• Spechler, M. C. (2003). Crouching Dragon, Hungry Tigers: China and Central Asia. Contemporary Economic Policy, 21(2), 270-280.
• Subtelny, M. E. (1994). The Symbiosis of Turk and Tajik. In B. F. Manz (Ed.), Central Asia in Historical Perspective. Boulder-San Francisco-Oxford: Westview Press.
• Şeker, F. M. (2010). Türk Müslümanlığı Fikriyatı ve Matüridi Algısının Dönüşümü. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 38(1), 47-80.
• Tamer, V. (2005). İllegal Güç Terör. İstanbul: Ercibaş Yayınları.
• Tosun, N. (2016). Mâturidiyye ve Tasavvuf İlişkisi. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma, 38.
• Uchinchi Renessans - Milliy G'oya Sifatida. (n.d.). Access date: 10.06.2023, from http://xs.uz/uz/post/uchinchi-renessans-millij-goya-sifatida.
• Ülkü, İ. (2002). Moskova’yla İslam Arasında Orta Asya. İstanbul: Kum Saati Yayınları.
• Ünsal, A. (2015). Dünden Bugüne Hâricîlik ve Neo-Hâricîler. İstanbul: Işık Yayınları.
• Vaisman, D. (1995). Regionalism and Clan Loyalty in the Political Life of Uzbekistan. In Yaacov Ro’ii (Ed.), Muslim Eurasia Conflicting Legacies. Center for Russians and East European Studies.
• Warren, CS (2013). Hanefi Okulu. Oxford Bibliyografyaları .https://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780195390155/obo-9780195390155-0082.
• Weitz, R., (2004), Storm clouds over Central Asia: Revival of the Islamic movement of Uzbekistan (IMU)? Studies in Conflict and Terrorism, 27(6), 505-530.
• Zehra, M. E. (2010). İslam’da Siyasî, İtikâdî ve Fıkhî Mezhepler (Çev. H. Karakaya). Hisar Yayınevi.
• Жусипбек, Г., Нагаева, Ж., & Фролов, A. (2016). Ислам и плюрализм: Что могут предложить идеи школы аль-Матуриди? Журнал Аль-Фараби, 56(4), 117-133.