Anlatmaya Dayalı Türler Arası İlişkiler

Yıl 2025, Sayı: 371, 186 - 205, 08.07.2025

Mehmet Naci Önal

https://doi.org/10.61620/tfa.91

Öz

Kutsallık geçmişten günümüze her dönemde insan hayatına yön veren en önemli olgulardan biridir. İnsani değerler kutsalla ilişkisine göre belirlenmiş, toplumsal yasalar kutsalla uyumlarına göre varlığını sürdürmüştür. İnsan ve toplumu derinden etkileyen/yönlendiren kutsallık olgusu edebî ürünlerde de yansımasını bulmuştur. İlk dinî ve edebî ürünler olan mitlerden modern hikâyelere kadar her anlatı az veya çok kutsalla ilişkisini sürdürmüştür. Bu çalışmada ilkel toplulukların kutsal öyküleri mitlerde, kahramanlık hikâyeleri destanlarda ve çoğunlukla aşk etrafında şekillenen halk hikâyelerinde kutsallık olgusu ele alınmıştır. Kutsallık olgusu daha çok öykülerdeki kahramanların kutsalla kurdukları ilişki ile halk tarafından bu öykülerin algılanma biçimi üzerinden değerlendirilmiştir. Ancak öykülerdeki olay örgüleri, zaman ve mekân olguları da kutsal-öykü arasındaki bağın anlaşılması için önemli göstergeler olarak kullanılmıştır. Kronolojik olarak birbirini takip eden bu üç halk anlatı türünün her biri ile ilgili çok sayıda metin bulunmaktadır. Çalışmanın sınırlılıkları belli örnekler üzerinden değerlendir-me yapmayı gerektirmektedir. Bundan dolayı değerlendirmede her türün tipik özelliklerini yansıtan birer örnek metin seçilmiştir. Buna göre Altay yaratılış miti (Verbitskiy varyantı), Oğuz Kağan Destanı (Uygurca varyant) ve Kerem ile Aslı hikâyesi kutsalla ilişkileri yönünden değerlendirilmiştir. Çalışmanın sonucunda incelenen üç halk anlatı türünün de tanrısal/ilahi güçlerle farklı biçimlerde ilişki kurduğu görülmüştür. Her anlatının/öykünün bir öncekiyle kıyaslandığında -olay örgüsü, kişiler, zaman ve mekân bakımından- kutsalla bağları biraz daha zayıflamaktadır. İlk anlatılarda tan-rılarla/kutsalla doğrudan sağlanan ilişkiler, sonrasında aracılar tarafından sağlanmıştır. Bilimsel ve teknolojik gelişmeler, sanayileşme, kentleşme ol- guları toplumsal ve kültürel yaşamla birlikte yeni bilgi kuramları meydana getirmiş; bu durum kutsallık algısına yeni ve farklı bir boyut kazandırmıştır.

Anahtar Kelimeler

halk bilimi , anlatı türleri , değişim , dönüşüm , ortam , varoluş

Interrelationships Between Narrative Genres

Öz

Narrative genres include myths, epics, fairy tales, legends, folk tales, and fables. Although each genre is distinct, transitions and overlaps are common. Mythology, the earliest form, belongs to the sacred age of the gods. Broadly, narrative genres divide into sacred (myths, legends) and non-sacred (folk tales, jokes, etc.). Myths convey cosmic truths and divine events, while legends reflect sacred elements with varied structures. Epics, rooted in the heroic age, recount the origins and ideals of a people, often preserving pre-literate traditions. Fairy tales are flexible stories that absorb and transform features from other genres. Folk tales emerge from settled societies, offering more localized cultural narratives. Jokes, meanwhile, blend humor and wisdom, often independent but sometimes found in humorous fairy tales. When the original environment of a genre disappears, its essence survives by merging into other forms. Myths, for example, adapted into epics and fairy tales. Traces of Turkish creation myths can still be seen in early art, like cave or wall paintings. Even when fairy tales lose their religious elements, symbolic remnants of belief remain. While myths aim to convey belief, fairy tales often seek to instruct or entertain. Figures like Keloğlan exemplify the fairy tale’s everyman hero, while love narratives reflect mythical depth through symbolic dreams and musical expression. Legends act as condensed myths; epics borrow from both myths and folk tales. Ultimately, as times change, narrative forms shift to reflect evolving cultural needs, often blending sacred origins with secular storytelling.

Anahtar Kelimeler

folklore , narrative , genres , change , transformation , environment , existence

Kaynakça

• Akalın, L. S. (1993). Türk folklorunda kuşlar. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Assmann, J. (2001). Kültürel bellek eski yüksek kültürlerde yazı, hatırlama ve politik kimlik. (çev. A. Tekin). İstanbul: Ayrıntı.
• Bali, M. (1982). Halk edebiyatında nesir. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Banarlı, N. S. (1987). Resimli Türk edebiyatı tarihi destanlar devrinden zamânımıza kadar. İstanbul: MEB.