ALEVİ İNANCINDA ZÂKİRLİK GELENEĞİ VE KADIN ZÂKİR OLMAK: ZÂKİR TÜRKAN AKBIYIK

Yıl 2024, Sayı: 369, 174 - 193, 23.09.2024

Dilek Yayla

Öz

Bu çalışmanın amacı zâkirlik geleneği içinde, kadın zâkirlerin yola hizmet ederken yaşadıklarını, farkındalıklarını ve şehirleşmeyle gündeme gelen değişimlerini anlamaya çalışmaktır. Zâkirlik; Alevilik inancındaki cem ritüeli içinde önemli yere sahip 12 hizmetten biridir. Ritüelde zâkir, cemin yürütücüsü olan dede kadar ön plandadır. Topluluğun, inancın yarattığı ortak duyguya ulaşabilmesini sazıyla ve söylediği deyişler aracılığıyla sağlar. Uygulama dinî öneminden başka sözlü kültür ürünlerinin aktarımına da hizmet eden bir gelenektir. Çalışmada bu geleneğin kadın zâkirler tarafından daha aktif olarak icra edildiğini görünür kılmak amaçlanmaktadır. Ayrıca günümüzde ritüelin ve zâkirlik geleneğinin köy-kent, eski-yeni bağlamında uygulanma süreçlerindeki değişimlere yer verilmiştir. Bu değişime tanıklık eden Türkan Akbıyık’ın süreçte yaşadıklarını doğrudan aktarımı çalışmanın özgünlüğünü ortaya koymaktadır. Çalışma metodolojisinde yazılı literatür kullanımının yanı sıra daha öncede belirtildiği üzere kaynak kişi kullanımına gidilmiş ve kadın zâkir Türkan Akbıyık ile yapılan yüz yüze görüşmeleri kapsayan; onun deneyim ve bilgilerini paylaştığı veriler kullanılmıştır. Akbıyık bir ocak mensubu olması sebebiyle önceki kuşaktan aktarılan bilgiye sahiptir. Zâkirlik geleneği, literatürde yüksek lisans ve doktora tezlerine de konu olmuştur. Örneğin; Deniz Güneş’in, Tokat Yöresi Alevi-Bektaşi İnancında Zakirlik Geleneği, Yayınlanmamış Doktora Tezi ve Derya Ankışhan’ın, Zakirlik Geleneğinde Müzik ve Kadın Kimliği: Ankara Merkez Örneği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Bu tezlerde gelenek müzikal açıdan değerlendirilmekle birlikte, Alevilik içinde yöresel olarak uygulanışındaki farklılıklara yer verilmiştir. Alan çalışmalarından elde edilen gözlemlerden oluşan yazılı kaynaklarda da gelenek hakkında bilgiye ulaşılmaktadır fakat bu çalışmaların ana başlığında Alevilik içinde toplumsal cinsiyet, Alevi kadınlar ya da bir Alevi ocağı özelindeki bilgiler ön plandadır. Zâkirlik bu kaynaklarda alt başlık olarak bulunmaktadır. Elde ettiğimiz verilere göre: İnsanların tanıdık oldukları küçük köy topluluklarından, değişik yerlerinden gelen birbirine yabancı şehir topluluklarına, cemlerde ortak duygular yaşama ihtiyaçlarına ve farklılaşmayla ilgili izlenimlere yer verilmiştir. Şehirde hızlanan hayatın gelenekte uğrattığı değişime hem tanıklık eden hem de sonraki kuşaklara aktarımını sağlayan kadın zâkir Türkan Akbıyık’ın yaşadıkları paylaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Alevilik, Cem, ritüel, inanç, zakir, Türkan Akbıyık

Kaynakça

• Atay, T. (2004). Yaşasın meşhuriyet çağı! Popüler kültürden kitle kültürüne Türkiye izlenimleri. Epsilon.
• Coşkun, N. (2014). Anadolu Alevilerinde cemler ve bu cemlerin sosyokültürel hayattaki işlevler. folklor/edebiyat,78: 9-20.
• Doğan, G. (1998). Alevilik’te ön bilgiler ve cem, Zâkirlik, Can. Emiroğlu, K. , Aydın, S. (2003). Antropoloji sözlüğü. Bilim ve Sanat. Er, P. (2014), Yaşayan Alevilik. Barış. Güneş, D. (2013). Tokat yöresi Alevi-Bektaşi inancında zâkirlik geleneği. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi Kottak, C,P. (2002). Antropoloji, insan çeşitliliğine bir bakış. Ütopya.
• Okan, N. (2016). Canların cinsiyeti Alevilik ve kadın. İletişim.
• Ong, W. J. (2014). Sözlü ve yazılı kültür sözün teknolojileşmesi. Metis
• Pietrobruno, S. (2018). Soküm sözleşmesi kültürel araştırma ve somut olmayan kültürel miras. (Çev: Büyükkayıkçı, M.). Ankara. (2009). Yıldırım, R. (2018). Geleneksel Alevilik inanç, ibadet, kurumlar, toplumsal yapı, kolektif bellek. İletişim.