Halk sağlığı bakış açısıyla gıda kaynaklı krizler ve önleme yaklaşımları

Yıl 2019, Cilt: 76 Sayı: 3, 361 - 376, 01.09.2019

Zehra Gürel Dılek Aslan

Öz

Dünyada gıdaya ilişkin yaşanan sorunların üç temel nedeni; bireylerin ve toplumların kötü beslenme alışkanlıkları, gıda güvencesinin sağlanamaması ve gıda güvenliğinden kaynaklanan aksaklıklardır. Bu aksaklıklar “acil eylem gerektiren, kamu sağlığına yönelik ciddi ve kontrolsüz gıda kaynaklı risk teşkil ettiği tespit edilen tesadüfi veya kasıtlı bir durum” olarak tanımlanan gıda krizlerine de neden olabilmektedir. Bu makalede dünyada yaşanan gıda sorunları ve gıda krizlerine neden olabilecek gıda kaynaklı hastalıklar, dünyada ve ülkemizde yaşanan gıda krizi örnekleri, gıda kaynaklı hastalıkların koşul ve belirleyicileri ile konuya ilişkin yasal düzenlemeler hakkında bilgi verilmiştir. Makale ayrıca hastalıkların ortaya çıkmasını önlemek için neler yapılabileceğine dair kanıta dayalı bilgiler kullanarak bir halk sağlığı perspektifi de sunmaktadır. Krizlere yol açabilen gıda kaynaklı hastalıklar günümüzde artık ülkelerin ne kadar gelişmiş olduklarına bakmaksızın hızlı bir şekilde uluslararası sınırları aşabilen küresel sorunlardır. Bununla birlikte gıda kaynaklı krizlerin/hastalıkların küresel yükünün öngörülebilmesi de olanaklı olmayabilir. Bu nedenlerle rapor edilen gıda kaynaklı hastalıkların boyutunun buzdağının görünen kısmı olduğu da belirtilmektedir. Saptanamamış kimi durumlar sorunların derinliğini artırmaktadır. Gıda krizi ve ilgili sorunların yerel ve/veya küresel boyuttaki çözümleri için halk sağlığı bakış açısıyla gıda kaynaklı hastalıkların yaşanmasını önleyici tedbirler alınması ve yaşanan gıda kaynaklı hastalıkların krize dönüşmesini engellemek adına sistematik ve kısa/orta/uzun erimli müdahalelere gereksinim vardır

Anahtar Kelimeler

Gıda kaynaklı hastalık, kriz, halk sağlığı, önleme

Foodborne crisis and preventive approach in public health perspective

Öz

The three main causes of food related problems in the world are the poor eating habits of individuals and societies, lack of food security and food safety. These failures can also lead to food crises, which is defined as “a coincidental or deliberate situation that requires urgent action and poses a serious and uncontrolled food-related risk to public health”. In this article, food problems in the world and foodrelated diseases that may cause food crises, food crises examples in the world and in our country, conditions and determinants of foodborne diseases and legal regulations related to the subject are given. The article also presents a public health perspective using evidence-based information on what can be done to prevent the emergence of diseases. Foodborne diseases that can lead to crises are now global problems that can quickly transcend international borders, regardless of how much countries are “developed”. Nonetheless, it may not be possible to predict the global burden of food-borne crises/diseases. For these reasons, it is also stated that the “reported” size of the foodborne diseases is only the visible part of the iceberg. Undetected cases deepen the problems. For the local and/or global solutions of food crisis and related problems, krizi ve ilgili sorunların yerel ve/veya küresel boyuttaki çözümleri için halk sağlığı bakış açısıyla gıda kaynaklı hastalıkların yaşanmasını önleyici tedbirler alınması ve yaşanan gıda kaynaklı hastalıkların krize dönüşmesini engellemek adına sistematik ve kısa/orta/uzun erimli müdahalelere gereksinim vardır

Anahtar Kelimeler

Foodborne disease, crisis, public health, prevention

Kaynakça

• 1. Food and Agriculture Organization of the United Nation. Healthy and balanced nutrition is important for everyone. http://www.fao.org/ docrep/005/Y4168E/y4168e05.htm (Erişim Tarihi:28.09.2018).
• 2. FoodAid İnternational. The Importance of Food. https://www.concern.net/sites/default/files/ media/page/Hunger_Factsheets.pdf (Erişim Tarihi:28.09.2018).
• 3. T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Dairesi Başkanlığı. Yeterli ve Dengeli Beslenme Nedir? https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/ beslenme/yeterli-ve-dengeli-beslenme-nedir. html (Erişim Tarihi:28.09.2018).
• 4. Köksal O, Attila S. Toplum Beslenmesi. In: Güler Ç, Akın L, eds. Halk Sağlığı Temel Bilgiler 3. Üçüncü baskı. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 2015:1210-5.
• 5. T. C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. Sağlıklı Beslenme Ve Fiziksel Aktivite Öğretmen El Kitabı. Ankara 2016;2. https://karayazi.meb. gov.tr/meb_iys_dosyalar/2016_10/06093505_ saglikli_beslenme_ve_fiziksel_aktivite_ ogretmen_el_kitabi.pdf (Erişim Tarihi: 28.09.2018).
• 6. Wolrd Health Organization. Malnutrition. http:// www.who.int/en/news-room/fact-sheets/ detail/malnutrition. (Erişim Tarihi:28.09.2018).
• 7. Food and Agriculture Organization of the United Nation. Food Safety. http://www.fao.org/ docrep/008/a0104e/a0104e08.htm (Erişim Tarihi:29.09.2018).
• 8. Chammem N, Issaouı M, Almeida AID, Delgado AM. Food Crises and Food Safety Incidents in European Union, United States, and Maghreb Area: Current Risk Communication Strategies and New Approaches. Journal of AOAC International, 2018; 101(4): 923-38.
• 9. Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Bölge Ofisi. Türkiye Hanehalkı Sağlık Araştırması Bulaşıcı Olmayan Hastalıkların Risk Faktörleri Prevalansı, 2017;16. https://www.who.int/ncds/surveillance/steps/ WHO_Turkey_Risk_Factors_A4_TR_19.06.2018. pdf ( Erişim Tarihi: 28.09.2018).
• 10. Wolrd Health Organization. Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health. http://www. who.int/dietphysicalactivity/publications/ trs916/intro/en/ (Erişim Tarihi:28.09.2018).
• 11. Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği, Obezite, Lipid Metabolizması, Hipertansiyon Çalışma Grubu. Obezite Tanı ve Tedavi Klavuzu. Altıncı baskı. Ankara: Bayt Grafik Tasarım ve Yayın Hizmetleri, Mayıs 2018. http://www.temd.org.tr/admin/uploads/ tbl_gruplar/20180525144116-2018-05-25tbl_ gruplar144108.pdf ( Erişim Tarihi: 29.09.2018).
• 12. Wolrd Health Organization. Obesity and Overweight. http://www.who.int/en/newsroom/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight (Erişim Tarihi:30.09.2018).
• 13. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1993, 1998, 2003 ve 2008 Özet Göstergeler. http://www. hips.hacettepe.edu.tr/pdf/Ozet_Gostergeler. pdf (Erişim Tarihi:11.10.2018).
• 14. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü. 2013 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması. Ankara, Kasım 2014. http://www.hips.hacettepe.edu. tr/tnsa2013/rapor/TNSA_2013_ana_rapor.pdf (Erişim Tarihi: 11.10.2018).
• 15. United Nations International Children’s Emergency Fund. Nutrition in Emergencies. https://www.unicef.org/nutrition/index_ emergencies.html (Erişim Tarihi:06.10.2018).
• 16. Aslan D. İnsani Krizler, Mülteci Sorunu ve Beslenme Öncelikleri. Savaş, Göç ve Sağlık Kitabı. Ankara: Türk Tabipler Birliği Yayınları, 2016: 62-6.
• 17. Food Security Information Network. The Global Report On Food Crises 2018. FSIN,2018. http:// www.fsincop.net/fileadmin/user_upload/fsin/ docs/global_report/2018/GRFC_2018_Full_ report_EN_Low_resolution.pdf (Erişim Tarihi: 29.09.2018).
• 18. Wolrd Health Organization. Malnutrition and Emergencies. http://www.who.int/features/ qa/malnutrition-emergencies/en/ (Erişim Tarihi: 29.09.2018).
• 19. Wolrd Health Organization. Foodborne Diseases. http://www.who.int/topics/foodborne_ diseases/en/ (Erişim Tarihi:29.09.2018).
• 20. İrfan E. Yeni ve yeniden önem kazanan gıda kaynaklı bakteriyel zoonozların epidemiyolojisi. Vet Hekim Der Derg,2016; 87(2):63-76.
• 21. Hughes SM, Ostroff SM. Emerging Microbial Threats to Health and Security. In: Wallace RB, Kohatsu N, Last JM. Public Health & Preventive Medicine, fifteenth ed. Washington, DC: The McGraw-Hill Companies, 2008:82-87.
• 22. World Health Organization. WHO Estimates of the Global Burden of Foodborne Diseases. Foodborne Disease Burden Epidemiology Reference Group 2007-2015. https://apps.who.int/iris/bitstream/ handle/10665/199350/9789241565165_eng. pdf?sequence=1 (Erişim Tarihi: 19.09.2018).
• 23. Özay İ. Sağlık Çalışanlarının Gıda Güvenliğine İlişkin Bilgi Düzeylerinin Saptanması. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2016.
• 24. Var I, Çelik Ç. Salgınlara neden olan bazı gastroenterit virüslerinin irdelenmesi. GIDA, 2017; 42(4): 392-404.
• 25. Ayçiçek H, Aktan HT. Gıda kaynaklı salgınlarda soruşturma ilkeleri. Turk Hij Den Biyol Derg, 2003; 60(3): 95-9.
• 26. Kale M, Akcan Kale S, Kurşun Ö, Atasever M, Başkaya R. Et ve et ürünlerinde BSE-risk materyali var mıdır. Atatürk Üniversitesi Vet Bil Derg, 2006; 1(1-2): 16-9.
• 27. Küçükkalem ÖF, Altun SK. Sakatat Olarak Tüketime Sunulan Sığır Beyin Dokularında Bovine Spongiform Encephalopathy’nin (BSE) ELISA ile İncelenmesi. Harran Üniv Vet Fak Derg, 2016; 5(1): 25-8. 28. Yılmaz H. Prion Hastaliklari-Bulaşabilen Süngerimsi Ensefalopatiler. ANKEM Derg, 2002; 16(3): 161-6.
• 29. McEvoy JD. Emerging food safety issues: An EU perspective. Drug testing and analysis, 2016; 8(5-6): 511-20.
• 30. Covaci A, Voorspoels S, Schepens P, Jorens P, Blust R, Neels H. The Belgian PCB/dioxin crisis—8 years later: an overview. Environmental Toxicology and Pharmacology, 2008; 25(2): 164- 70.
• 31. Uçar Y. Yoğurt ve Kefirde Fermentasyonun Dioksinler, Furanlar, Poliklorlu Bifeniller ve İndikatör Poliklorlu Bifeniller Üzerine Etkisi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2015.
• 32. Jun-Shi C. What can we learn from the 2008 melamine crisis in China? Biomedical and Environmental Sciences, 2009; 22(2): 109-11.
• 33. Xiu C, Klein KK. Melamine in milk products in China: Examining the factors that led to deliberate use of the contaminant. Food Policy, 2010; 35(5): 463-70.
• 34. European Food Safety Authority. Shiga toxin‐ producing E. coli (STEC) O104: H4 2011 outbreaks in Europe: Taking Stock. EFSA Journal, 2011; 9(10): 2390.
• 35. European Food Safety Authority. http://www. efsa.europa.eu/en/press/news/110705 (Erişim Tarihi:09.10.2018).
• 36. Wolrd Health Organization. Listeriosis-South Africa. http://www.who.int/csr/don/28- march-2018-listeriosis-south-africa/en/ (Erişim Tarihi:08.10.2018).
• 37. T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğü. Güney Afrika’da Listeriyozis. http://www.seyahatsagligi. gov.tr/Site/HaberDetayi/970 (Erişim Tarihi:08.10.2018).
• 38. Oktar D. Salgın Haberleri, Mart 2018 Güney Afrika Listeria Salgını. Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Halk Sağlığı Dergisi, 2018;3(2):76-82.
• 39. Akkoç N, Kuruuzum Z, Akar S, Yuce A, Onen F, Yapar N, et al. A large‐scale outbreak of trichinellosis caused by Trichinella britovi in Turkey. Zoonoses Public Health, 2009; 56(2): 65-70.
• 40. Zubaroğlu AH, Boz A, Topal S, Temel F, Sucaklı MB, Levent B, ve ark. Manisa’da aynı yemek şirketinden yemek alan farklı işletmelerde meydana gelen stafilokok kaynaklı besin zehirlenmesi. Turk Hij Den Biyol Derg, 2015; 72(3): 209-218.
• 41. Agel E. Gıdaların halk sağlığı ve ekonomik açısından önemi. Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, 2007; 4. http://www. platform.com/Dergi/66/Gidalarin-halk-sagligive-ekonomik-acisindan-onemi.aspx (Erişim Tarihi:09.10.2018).
• 42. Çalışkan C, Özcebe H. Afetlerde Enfeksiyon Hastalıkları Salgınları ve Kontrol Önlemleri. TAF Prev Med Bull, 2013; 12(5): 583-588.
• 43. Erbaş M, Arslan S. Açlığın Önlenmesi ve Gıda Güvencesinin Sağlanması. Gıda Mühendisliği Dergisi, 2012; 36: 50-9.
• 44. The European Food Information Council. Climate change: Possible implications for food safety? https://www.eufic.org/en/food-production/ article/climate-change-possible-implicationsfor-food-safety (Erişim Tarihi:09.10.2018). 45. Mol S, Doğruyol H. İklim Değişikliğinin Su Ürünlerine ve Tüketimine Etkisi. J Fisheries Sciences.com, 2012; 6(4): 341-356.
• 46. Çelik S, Bacanlı H, Görgeç H. Küresel iklim değişikliği ve insan sağlığına etkileri. Telekomünikasyon Şube Müdürlüğü, Kasım 2008; 1:31. https://www.mgm.gov.tr/ FILES/genel/saglik/iklimdegisikligi/ kureseliklimdegisikligietkileri.pdf (Erişim Tarihi:09.10.2018).
• 47. Özgür EM. Nüfus Dinamikleri, Çevre ve Sürdürülebilirlik. Coğrafi Bilimler Dergisi, 2017; 15(1):1-26.
• 48. King T, Cole M, Farber JM, Eisenbrand G, Zabaras D, Fox EM, et al. Food safety for food security: Relationship between global megatrends and developments in food safety. Trends in Food Science & Technology, 2017; 68: 160-75.
• 49. Eren B. Gıda kaynaklı hastalıkların ekonomik ve sosyal sonuçları. Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, 2012; 21:8-11. http://www.sdplatform. com/Dergi/553/Gida-kaynakli-hastaliklarinekonomik-ve-sosyal-sonuclari.aspx (Erişim Tarihi:12.10.2018).
• 50. Van de Venter T. Emerging foodborne diseases; a global responsibility. Food Nutrition and Agriculture, 2000; 26: 4-13.
• 51. Aydin ME, Bedük F. Çevre ve Sağlıklı Beslenme İlişkisi. Uluslararası 2. Helal ve Sağlıklı Gıda Kongresi, 7-10 Kasım, Konya, Türkiye, 2013.
• 52. Erden C. Türkiye’de gıda güvenliğinde karşılaşılan sorunlar ve gıda güvenliğinin benimsenmesinde eğitim yöntemlerinin uygulanabilirliği. Yüksek Lisans Tezi, Namık Kemal Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekirdağ, 2012.
• 53. Havelaar AH, Brul S, de Jong A, de Jong R, Zwietering MH, Ter Kuile BH. Future challenges to microbial food safety. Int J Food Microbiol, 2010; 139: 79-94.
• 54. Durlu Özkaya F, Cömert M. Gıda zehirlenmelerinde etken faktörler. Turk Hij Den Biyol Derg, 2008; 65(3): 149-58.
• 55. Global Workforce Project. What is Globalization? http://www.globalization101.org/what-isglobalization/ (Erişim Tarihi:13.10.2018).
• 56. Food and Agriculture Organization of the United Nation. Right to Food. http://www.fao.org/ policy-support/policy-themes/right-to-food/ en/ (Erişim Tarihi:14.10.2018).
• 57. World Health Organization, International Health Regulations (2005), Second Edition, WHO Press, Geneva 2008.
• 58. World Medical Association. WMA Statement on Epidemics and Pandemics, Chicago 2017. https://www.wma.net/policies-post/wmastatement-on-epidemics-and-pandemics/ (Erişim Tarihi:14.10.2018).
• 59. 5996 Sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu. http://www.resmigazete. gov.tr/eskiler/2010/06/20100613-12.htm (Erişim Tarihi: 14.10.2018).
• 60. Gıda Hijyen Yönetmeliği. http:// www.resmigazete.gov.tr/ eskiler/2011/12/20111217-5.htm (Erişim Tarihi: 14.10.2018).
• 61. Hijyen Eğitimi Yönetmeliği. http://www.resmigazete.gov.tr/ eskiler/2013/07/20130705-3.htm (Erişim Tarihi: 14.10.2018).