Seyyid Mahmûd et-Tarazî ve Kur’an-ı Kerim’i Türkistan Diline ‎Tercüme ve Haşiyesi

Yıl 2022, , 827 - 844, 31.12.2022

Yunus Abdurahimoğlu

https://doi.org/10.32711/tiad.1169273

Öz

Bu çalışma Türkiye’de yeterince tanınmayan müfessir, muhaddis, fakih ve şair Seyyid ‎Mahmûd et-Tarazî’nin tanıtılmasına katkı sağlamak amacını taşımaktadır. Seyyid ‎Mahmûd et-Tarazî Türkistan dinî ilimler geleneğinin son temsilcilerinden ve bu ‎geleneği yurt dışında başarıyla temsil eden âlimlerdendir. Sovyetler döneminin dini ‎dışlayan sistemi ve baskıları sonucunda ülkesinden ayrılmak zorunda kalmıştır. Yurt ‎dışında da olsa bu düzene karşı mücadele ederek İslam’ın temel eserlerini Türkistan ‎diline tercüme etmiştir. Bu doğrultuda Kur’an’ı ‎“Kur’an-ı Kerîm Mütercem ve Muhaşşâ ‎bi’l-Luğa et-Turkistâniyye” adıyla tercüme ve tahşiye etmiş ve yurt dışında neşrederek ‎Türkistan’a ulaşmasını sağlamıştır. Türkistan’daki o dönemin siyasî ve dinî baskıları ‎göz önünde bulundurulduğunda, Seyyid Mahmûd et-Tarazî’nin bu çabası onun ‎değerini daha da artırmaktadır. Makalede Seyyid Mahmûd et-Tarazi’nin hayatını ‎adadığı bu ve benzeri çabalarına özellikle işaret edilmiştir. Eserin adında Kur’an’ın ‎çevrildiği dil olarak bahsedilen Türkistan dili ile ne kastedildiğini açıklığa ‎kavuşturmak da makalenin amaçlarından birini oluşturmuştur. Makalede Tarazi’nin ‎hayatı, ilmi faaliyetleri ve eserleri tanıtıldıktan sonra ‎“Kur’an-ı Kerîm Mütercem ve ‎Muhaşşâ bi’l-Luğa et-Turkistâniyye” isimli eseri çeşitli açılardan inceleme konusu ‎edilmiştir.‎

Anahtar Kelimeler

Tarazî, Tefsir, Kur’an Tercümesi, Türkistan, Özbek Türkçesi‎

Sayyid Mahmud et-Tarazi and His Translation and Annotation of the ‎Holy Quran to the Turkestan Language

Öz

This study aims to contribute to the introduction of Seyyid Mahmud et-Tarazi, a ‎commentator, muhaddis, jurist and poet who is not well known in Turkey. Seyyid ‎Mahmûd et-Tarazi is one of the last representatives of the Turkistan religious sciences ‎tradition and one of the scholars who successfully represented this tradition abroad. He ‎had to leave his country as a result of the system and pressures of the Soviet era that ‎excluded religion. Even abroad, he struggled against this order and translated the main ‎works of Islam into the Turkestan language. In this direction, he translated and ‎annotaioned the Qur'an with the name of "The Qur'an al-Karîm Mütercem ve Muhaşşâ ‎bi'l-Luğa et-Turkistaniyye" and ensured that it reached Turkistan by publishing it ‎abroad. Considering the political and religious pressures of that period in Turkestan, ‎this effort of Seyyid Mahmud et-Tarazi increases his value even more. In the article, this ‎and similar efforts of Seyyid Mahmud et-Tarazi, to which he devoted his life, were ‎especially pointed out. One of the aims of the article is to clarify what is meant by the ‎Turkestan language, which is mentioned as the language in which the Qur'an is ‎translated in the title of the work. In the article, after introducing Tarazi's life, scientific ‎activities and works, his work named "Qur'an-ı Kerîm Mütercem ve Muhaşşâ bi'l-Luğa ‎et-Turkistâniyye" has been examined from various perspectives.‎

Anahtar Kelimeler

Tarazi, Tafsir, Translation of the Qur, Turkistan, Uzbek Turkish ‎

Kaynakça

• Abâzah, Nizâr - el-Mâlih, Muhammed Riyâd. “et-Tarazî”, İtmâmu’l-‎A’lâm:Zeyl li-Kitabi’l-‘Alâm li-Hayru’d-Dîn ez-Ziriklî. Beyrut: Dâr Sâdr ‎Yayınları, 1999.‎
• Hamidullah, Muhammed. Kur’an-ı Kerîm Tarihi, İstanbul: Beyan Yayınları, ‎‎2016.‎
• Hamrokulova, Şohista. “Qozog’istonlik Olimlarning Islomshunoslik ‎Fanining Rivojiga Qo‘shgan Hissasi”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, ‎‎5/14 (2018), 171-179. ‎ İbn Yemîn. “Takriz”, Kur’an-ı Kerîm Mütercem ve Muhaşşâ bi’l-Luğa et-‎Turkistâniyye. Medine-i Münevvere: Mektebetu Dâru’l-İmân.‎
• Kaşgarlı Mahmud. Divanü Lûğat-it Türk, Çev. Besim Atalay, Ankara: Türk ‎Dili Kurumu Yayınları, ‎‎2018.‎
• Mazman, Nevin. “Hindistan’da Basılmış Bir Kur’an Tercümesi: Mütercem ‎ve Muhaşşa Bi’l-Lugati’t-‎Türkistâniyye”. Çukurova Üniversitesi Türkoloji ‎Araştırmaları Dergisi, 3/1 (Haziran 2018) 131-153.‎
• Tarazî, Seyyid Mahmûd. Haj Kitobı, Dâru’l-Funûn Yayınları.‎
• Tarazî, Seyyid Mahmûd. Kur’an-ı Kerîm Mutarcam ve Muhaşşâ Billuğati’t-‎Turkistâniyye, Medine-i Münevvere: Mektebetu Dâru’l-İmân.‎
• Абдуллоҳ, Ҳожи Исматуллоҳ. Марказий Осиёда Ислом Маданияти. ‎Тошкент: Шарқ Нашриёт-Матбаа Акциядорлик Компанияси Бош ‎Таҳририяти, 2005. (Abdulloh, İsmatulloh Hojı. Markaziy Osiyoda İslom ‎Madaniyatı. Toşkent: Şarq Naşriyoti- Matbaa Aksiyadorlik Kompanyası Boş ‎Tahririyatı, 2005.)‎
• Абдулмажид, Ҳасанхон Яхё. “Ўзбек Тилидаги Қуръон Тафсирлари ва ‎Таржималари Ҳақида”. (Abdulmecit, Hasanhan Yahya, “Özbek Tilidegi ‎Qur’an Tafsirleri ve Tarcimeleri Hakıda”) Erişim 30 Mart 2022. ‎ http://quran.uz ‎
• Бобир, Заҳириддин Муҳаммад. Бобирнома. Тошкент: Ўзбекистон ССР ‎Фанлар Академияси Нашриёти, 1960. (Bobır, Zahiriddin Muhammad. ‎Baburnoma. Toşkent: Özbekiston SSR Fanlar Akademiyasi Naşriyotı, ‎‎1960.) ‎ Жалилов, Сайфиддин. “Олтинхон Тўра”. Ўзбекистон Миллий ‎Энциклопедияси, Тошкент: Давлат Илмий Нашриёти, 2003. (Jalilov ‎Sayfiddin. “Oltinhon Töra”. Özbekiston Milliy Ansiklopedyası, Toşkent: ‎Davlat İlmiy Naşriyoti, 2003.)‎
• Жалилов, Сайфиддин. Бухорийлар Қиссаси, Тошкент: Тошкент Ислом ‎Университети Нашриёт-Матбаа Бирлашмаси, 2006. (Jalilov Sayfiddin. ‎Buhorilar Kıssası, Toşkent: Toşkent İslom Universiteti Naşriyoti, 2006.)‎
• Замонов, Муҳаммаджон. “Қуръони Каримни Ўзбекчага Ўгирган Илк ‎Муфассир Олим”. (Zamonov M. Qur’onı Karimni Özbekçaga Ögirgan İlk ‎Mufassır Olim). ‎Erişim‎ ‎‏‎30 Temmuz 20‎‏22‏‎ . ‎ https://oliymahad.uz/‎‏ ‏‎ ‎ Мукарамхонов, Нуруллохон. “Яқин Ўтмишимизнинг Буюк ‎Мутафаккири”. (Mukaramhonov, Nurullohon. “Yaqin Ötmişimiznin ‎Buyuk Mutafakkiri”) Erişim ‎‎30 Temmuz 2022.‎ ‎ http://muslim.uz ‎
• Тарозий,‎ Саййид Маҳмуд. Нур ул-басар фи сийрати хайр ул-башар. ‎Таҳрир: Абдул Азим ‎Зиёуддин. (Tarazî,‎ Seyyid Mahmûd. Nuru’l-Basar fî ‎Sîrati Hayru’l-Başar, Muharrir: Abdu’l Azim ‎Ziyauddin‎‏.‏‎) Erişim 30 Temmuz ‎‎2022. http://kitoblardunyosi.uz/ ‎
• Тўра. Ўзбек Тилининг Изоҳли Луғати, Таҳрир: З. М. Маъруфов. Москва: ‎‎“Рус Тили” Нашриёти, 1981. (“Töra” Özbek Tilining İzohli Luğatı, ‎Moskova: Rus Tili Naşriyoti, 1981.)‎
• Хашимов, Мурадхан. Религиозные и духовные памятники Центральной ‎Азии. Алматы: Издательство САГА, 2001. (Haşimov Muradhan. ‎Religiyoznıe i Duhovnıe Pamyatniki Sentralnoy Azii, Almaata: Saga ‎Yayınevi, 2001.) ‎