İmam Mâtürîdî’de Ülü’l-emr Kavramı

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 355 - 383, 30.12.2021

Mehmet Taşdelen

https://doi.org/10.32711/tiad.1008026

Öz

Bu makalede İslâm düşünce tarihinin önemli konuları arasında yer alan “ülü’l-emr”in İmam Mâtürîdî (ö. 333/944) tarafından nasıl anlaşıldığı ortaya konulmaktadır. Bu kelimenin ne anlama geldiği, kimleri kapsadığı, şartlarının neler olması gerektiği ve ülü’l-emre itaatin sınırı ile ilgili çeşitli görüşler verilerek İmam Mâtürîdî’nin de ülü’l-emr kavramına yaklaşımı amaç olarak ortaya konmaya çalışılmaktadır. Mâtürîdî, kendisinden önce verilen anlamları kabul etmesinin yanında umerâ ve daha çok ulemâ anlamı üzerinde yoğunlaşmaktadır. Mâtürîdî, bu görevi yapacak olanın ehl-i takva, ehl-i istinbat ve ehl-i basiret gibi şahsına münhasır çeşitli özelliklerini belirterek itaâtin gerekliliği üzerinde durmaktadır. Ülü’l-emr ve itaât konusunun Mâtürîdî’nin dediği gibi umerâ ve ulemâ anlamlarının yanında günümüzde işinde ehil dindar olan müsbet ilim sahibi kimseleri ve belli başlı yönetim pozisyonunda bulunanları da kapsayabileceği ortaya konulmuş olup bunlara itaâtin belli şartlar çerçevesinde gerekliliği üzerinde durulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mâtürîdî, Ülü'l-emr, Umerâ, Ulemâ,, İtaât

The Concept of Ulu'l-amr in Imam Maturidi

Öz

In this article, it is revealed how Imam Maturidi (d. 333/944) understood "ulu'l-amr", which is one of the important issues in the history of Islamic thought. It is tried to reveal Imam Maturidi's approach to the concept of ulu'l-amr by giving various opinions about what this word means, who it covers, what the conditions should be and the limit of obedience to ulu'l-amr. Besides accepting the meanings given before him, Maturidi concentrates on the meaning of president and more on the meaning of scholar. Maturidi emphasizes the necessity of obedience by specifying various peculiarities of the person who will do this duty, such as the people of taqwa, the people of istinbat and the people of foresight. It has been revealed that the subject of ulul-amr and obedience, as Maturidi says, can also include people who are competent in their work, religious people, and those who are in major management positions, as well as the meanings of president and scholar and the necessity of obedience to them within certain conditions is emphasized.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Maturidi, Ulu'l-amr, President, Scholar, Obedience

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât b. Ahmed el-Hemedânî. Şerḥu’l-uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdulkerîm Osmân. Kâhire: 1416/1996.
• Abduh, Muhammed b. Hasan Hayrillah et-Türkmânî el-Mısrî. Tefsir-u Kur’ani’l azîm (Tefsiru’l-menar). Te’lif: Seyyid Muhammed Reşid Rıza. Mısır: Matbaatü’l-Menar, 1328.
• Ahmet Akbulut, “Hz. Muhammed Sonrası İlk Siyasi Krizin Teolojik Yansımaları”. Kelâm Araştırmaları 4/2 (2006), 1-10.
• Ak, Ahmet. Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. İstanbul: Ensar Neşriyat 2019.
• Avcı, Casim. “Hilâfet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/540. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Aydınlı, Osman. Mu’tezili İmamet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci. Ankara: Araştırma Yayınları, 2003.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdilkâhir b. Tâhir et-Temimî. Uṣûlü’d-dîn. İstanbul: 1346/1928.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b Tayyib. et-Temhîd fi’r-red ʿale’l-mülḥideti’l-Muʿaṭṭıla ve’r-Râfiża ve’l-Ḫavâric ve’l-Muʿtezile. nşr. Mahmûd M. Hudayrî - M. Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: 1366/1947.
• Beydâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer Muhammed Kadî eş-Şirâzî. Envaru’t-tenzîl ve esraru’t-te’vîl. Beyrut: Daru Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammad b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Mustafa Buğa. Dımaşk: y.y., 1987. Canan, İbrahim. Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi. 6/404-502. İstanbul: Akçağ Yayınları, 1995.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. Kitabu’t-Taʿrîfât. Beyrut: Daru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1995.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. Şerhu’l-mevâkıf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Çelik, Ömer. “Toplumsal İki Siyâset Sorunu”. I. İslâm Düşüncesi Sempozyumu. İstanbul: Beyan Yayınları, ts.
• Çetin, Maksut. Mâturidiliğin Siyaset (Hilâfet/İmâmet) Anlayışı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Çetin, Maksut. Te’vilâtu’l-Kur’an Ekseninde Maturidî’nin Siyâset Olgusuna Yaklaşımı. Erzurum: Atatürk Üniversitresi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Düzgün, Şaban Ali. “De Facto Siyasal Otoriteden Meşru Siyasal İktidara: Mâtürîdî’nin Ulu’l-emr Kavramsallaştırması.” Milel ve Nihal. 14/1 (2017). Erişim 27 Mayıs 2021. doi: 10.17131/milel.324211.
• Ebû Dâvûd. Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1950/1952.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed İmadî el-Hanefî. İrşâdü’l-ʿaḳli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. thk. Abdulkadir Ahmed Ata. Riyad: Mektebetu’r-Riyadi’l-Hadisiyye/Matbaatu’s-Saade, ts.
• Ensarî, Abdulhamid İsmail. “Ehl-i hal ve’l-ʿakd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/539. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Eryiğit, Adem. el-Câhız’ın İmâmet Anlayışı. Iğdır: Iğdır Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Esen, Muammer. İnsanın Halifeliği Meselesi. AÜİFD 45 (2004), 1/15-38.
• Eş’arî. Ebû Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. nşr. Helmut Ritter. Wiesbaden: 1400/1980.
• Gecit, Mehmet Salih. İslâm Kelâmında Siyâset ve İmâmet Tartışmaları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm’a Giriş. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb Arnavût - Muhammed Naîm - İbrahim Zeybî. Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 1997.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. Beyrût: Dâru Lisani’l-Arab, 1970.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Baskı, 2006.
• Kur’ân-ı Yolu Meâli, haz., Hayrettin Karaman vd. Ankara: TDV Yayınları, 2015.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. Beyrut: 1405/1985.
• Merâğî, Ahmed Mustafa. Tefsiru’l-merâğî. Mısır: Şirketü Mektebetü ve Matbaatü Mustafa el-Babî, 1946.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahih-i müslim. Beyrût: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. İstanbul: Daru’l-Mizan, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevḥîd, thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Arûçî. İstanbul: İsam Yayınları 2003.
• Nesefi, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve hakaiku’t-te’vîl. Beyrut: Dâru İbn-i Kesir, 1999.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Baḥrü’l-kelâm fî ʿaḳāʾidi ehli’l-İslâm. Konya: 1327.
• Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebṣıratü’l-edille, thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Kitabu’t-temhîd li kavâdi’t-tevhîd. çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Baḥrü’l-kelâm fî ʿaḳāʾidi ehli’l-İslâm. Konya: 1327.
• Onat, Hasan. Emeviler Devri Şîî Hareketleri. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Önal, Recep. Ebü’l-Berekât en-Nesefî ve Kelamî Polemikleri. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Pezdevî, Sadrü’l-İslâm Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Uṣûlü’d-dîn (Ehl-i Sünnet Akaidi). trc. Şerafettin Gölcük. thk.-thrc. Mehmet Halife Doğan. İstanbul: Kayıhan Yayınları 2015.
• Pezdevî, Sadrü’l-İslâm Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Uṣûlü’d-dîn. thk. Hans Bîter Lens. Kâhire: 1424/2003.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Tefsiru’l-kebîr. Daru’l-Fikr, 1991.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Muḥaṣṣalü efkâri’l-müteḳaddimîn ve’l-müteʾaḫḫirîn mine’l-ʿulemâʾ ve’l-ḥükemâʾ ve’l-mütekellimîn. y.y. ts.
• Sabûnî, Ebû Muhammed Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr el-Buhârî. el-Bidâye fî uṣûli’d-dîn. trc. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Semerkandî, Şemsuddin. es-Sahâifu’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman Şerîf. Riyad: ts.
• Süleyman, Ebu’l-Hasen Mukatil b. Süleyman, Tefsîr-u’l-kebîr. thk. Abdullah Mahmud Şehhate, trc. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İşaret Yayınları, 2006.
• Şaşa, Mehmet. “İmam Mâtürîdî’nin Siyaset Anlayışında Öne Çıkan Yönetim İlkeleri”. e-makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 11/2 (2018), 309-344.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Tâcuddîn Muhammed b. Abdülkerîm b. Ahmed. Nihâyetü’l-iḳdâm fî ʿilmi’l-kelâm. Kâhire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1430/2009.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fetḥu’l-ḳadîr. Kahire: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1964.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Mahmud Muhammed Şakir. Kahire: Mektebetu İbn-i Teymiyye, ts.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Kelâm İlmi ve İslâm Akaidi-Şerhu’lAakaid. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-Akâid. İstanbul: Salah Bilici Kitapevi Yayınları, 1310.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1419/1998.
• Taşdelen, Mehmet. Mâtürîdî’nin Düşüncesinde Emri bi’l-Ma’rûf ve Nehyi ani’l-Münker. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Abdülvehhâb Ubeyd Latîf. Kâhire: 1384/1964.
• Türcan, Talip. “Ülü’l-emr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/295. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Uludağ, Süleyman. “Kur’ân’da Bir Devlet Modeli ve Siyaset Teorisi Var mıdır?”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları I, Tartışmalı İlmi Toplantılar Dizisi 32.
• Uludağ, Süleyman. “Halife”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/299-300. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ünverdi, Veysi. “Eş’arî Kelâmında İmâmet Nazariyesi: Cüveynî Örneği”, Usûl İslâm Araştırmaları 29 (2018), 43-44.
• Yaman, Ahmet. “İslâm Hukukunun Oluşum Süreci ve Sonrasında Siyâset-Hukuk İlişkisi”. Konya: Esra Yayınları, 1999.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Riyad: Mektebetu’l-Ubeykan 1998.