Mutarrizî’nin el-İḳnâʿ Adlı Eserinde Aksam-ı Sitte Öğretimi

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 311 - 328, 30.12.2021

Aladdin Gültekin

https://doi.org/10.32711/tiad.941396

Öz

Sarf ilmi, Arap dilinin iki ana branşından biri olup, fiiller ve bunların çekimleri üzerinde en çok yoğunlaştığı alan olmuştur. Bunun sebebi, fiillerin öğrenilmesi ve öğretilmesinin daha çok emek, dikkat, devamlılık isteyen çetrefilli bir saha olmasıdır. Kök itibarıyla Arapçadaki fiillerin büyük bir çoğunluğu üç harfli (sülasi) olup bunların mazi ve muzaride aldıkları ilk görünümler altı kalıp “Aksam-ı sitte” başlığı altında sarf kitaplarında incelenmiştir. Bu kalıpların anlatımı sarf kitaplarında oldukça veciz bir şekilde ele alınmıştır.
Bu çalışma, Orta Asya coğrafyasına mensup Ebu’l-Feth Nâsıruddîn b. Abdisseyyid Alî b. el-Mutarrizî tarafından telif edilen, el-İḳnâʿ limâ ḥavâ taḥte’l-ḳınâʿ adlı el yazma eserde geçen sarf ilmi (kelime bilgisi) konusu ile alakalıdır. Arap dili konusunda tanınan bir isim olmasıyla beraber Mutarrizî’nin adı geçen eseri ve muhtevası pek az kişi tarafından bilinmektedir. Sarf ilmine dair derin bilgiye sahip olduğu bilinen müellif, bu birikimini en uzun bölüm olarak yukarıda zikredilen eserinde aktarmıştır. Bu bölümde “aksam-ı sitte”nin uzun ve tertipli anlatımı oldukça dikkat çekmektedir. Müellifin konuyu uzun anlatmasında bir amacının olduğunu düşünülmektedir. Bu çalışmada, “Hârizimli Alim Mutarrizî’nin el-İḳnâʿ Adlı Eserinde Aksam-ı Sitte Öğretimi” başlığı altında aksam-sitte konusuna eserin yöntem ve yaklaşımının ortaya konulması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sarf, Mutarrizî, el-İkna, Aksam-ı sitte, Sülasi Fiil

How al-Aqsam al-Sitta (the Six Categories) are Taught in al-Iqna’ by al-Mutarrizi

Öz

Grammar science, being one of two main branches of Arabic language, focuses mostly of verbs and their conjugations. For teaching/learning of verbs is a comparatively challenging field and requires consistency. Due to its verb stems, most verbs in Arabic language consist of three letters (sulâsî) and initial shape they get through their “mazi” and “muzari” were studied under six patterns under “Aksam-ı sitte” title in grammar book. These are patterns were teached in a gnomic attitude in these books.
This study is related to the grammar analysis of el-İḳnâʿ limâ ḥavâ taḥte’l-ḳınâ of Ebu’l-Feth Nâsıruddîn b. Abdisseyyid Alî b. el-Mutarrizî who is from Central Asia. Although a recognized name in the Arabic language studies, Mutarrizî’s work known by only a few. This author, known as a knowledgeable person in the grammar studies, have narrated this knowledge in the aforementioned work’s significantly broad part. It is particularly remarkable, how “aksam-ı sitte”s long and orderly expression is taken place in this part. It is thought that there was a certain reason why author kept the mentioned part long. This study examines the approach and path of the author’s work towards the aksam-sitte topic, under the title of “Teachings of Aksam-ı sitte in Scholar Mutarrizî of Hârizim’s el-İḳnâʿ”.

Anahtar Kelimeler

Grammar, Mutarrizî, el-İkna, Aksam-ı Sitte, Sülasi Verb

Kaynakça

• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen litterature: supplement. Leiden:1942.
• Brockelmann, Carl. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî. trcm. Abdulhalîm en-Neccâr Kahire: Daru’l-Meârif, ts.
• Çöğenli, M. Sadi. “Mutarrizî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/375-377. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Çöğenli, M. Sadi. el-Mutarrizî ve el-Mugrib fi Tertîbi’l-Muribinin Edisyon Kritiği. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 1986.
• Firuzabadî, Muhammed b. Yakup. el-Bulġa fî terâcîmi eimmei’n-naḥv ve’l-luġat, Beyrut: Cemiyyetuu ihyâi’t-turasi’l-İslâmî, 1407.
• Gözel, Naciye Betül. el-Mutarrızî’nin el-İknâ Adlı Eserinde İsimler. Karabük: Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Gültekin, Aladdin. “Mutarrizî nin el-İknâ Adlı Eserinin Âtıf Efendi Nüshası”. Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, 11/32 (2011), 155-169.
• Gültekin, Aladdin. el-Mutarrizî’nin el-İknâ Adlı Eseri ve Dil Öğretim Yöntemi. Samsun: Ondokuz MayısÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Hamevî, Ebû Abdillah Yâkût b. Abdillah. Muʿcemu’l-udebâ’, Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, t.y.
• İbn Hallikân, Ebû Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefayâtu’l-aʿyân ve enbâu enbâi’z-zamân, thk. İhsân Abbas, Beyrût: Dâru’s-Sekafe, 1968.
• İbn Kutluboğa, Kasım. Kitabu takribi’l-garib, thk. Osman Keskiner, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2018.
• İbn Kutluboğa, Tacu’t-terâcim fî ṭabaḳâti’l-Ḥanefiyye, Mevkiu’l-Varrâk, t.s.
• Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdullah el-Kostantînî er-Rûmî el-Hanefî. Keşfu’ẓ-ẓunûn an esâmî’l-kutubi ve’l-funûn, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, 1992.
• Kıftî, Cemâluddîn Alî Yûsuf. İnbahu’r-Ruvât, thk. Muhammed Ebu Fazıl İbrâhîm, Kahire, 1986.
• Kunûcî, Sıddîk b. Hasan. Ebcedu’l-ʿulum el-veşyu’l-merḳûm fî beyâni aḥvâli’l-ʿulûm, Abdulcabbar Zekkar, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1978.
• Kuraşî Abdulkâdir b. Ebî’l-vefâ Muhammed b. Ebî’l-vefâ. Cevâhiru’l-muḍiyye fî Ṭabaḳâti’l-Ḥanefiyye, Karâtşî: Mîr Muhammed Kutubhane, t.y.
• Kutbî, Muhammed b. Şâkir. Fevâtu’l-Vefeyât, thk. İhsân Abbâs, Beyrût: Dâru Sadr, 1973-1974.
• Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdulhay b. Muhammed. el-Fevâidu’l-behiyye fî Terâcimi'l- Ḥanefiyye, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife,1906.
• Muṭarrizî, Ebul Feth Nâsıruddîn b. Abdisseyyid Alî. el- el-Muġrib fî tertîbi’l-muʿrib, thk. Mahmûd Fâhûrî-Abdulhamîd Muhtâr, Haleb: Mektebe Usâme b. Zeyd, 1979.
• Mutarrizî, Ebul Feth Nâsıruddîn b. Abdisseyyid Alî. el-İḳnâʿ-Limâ Havâ Tahte’l-Ḳınâʿ. İstanbul: Atıf Efendi Kütüphanesi D.N. 2688, 1b-241a.
• Suyûṭî, Celâleddîn Abdurrahmân. el-Buġyetu’l-vuʿât fî ṭabaḳâti’l-luġaviyyîn ve’n-nuḥât, thk. Muhammed Ebu Fadl İbrâhîm, Saydâ: t.y.
• Zehebî, Muhammed b. Usmân b. Kaymâz Ebû Abdillah. Siyeru Aʿlâmi’n-nubelâ’, thk. Şuayb Arnavût- Muhammed Naîm el-Urkûsî, Beyrût: Mussesetu’r-Risâle, 1413.