Memlük Kıraat Tedris Kurumları ve Göz Ardı Edilen Bir Müessese Olarak Türbeler

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 278 - 300, 01.07.2024

Nur Kübra Demirci

https://doi.org/10.32711/tiad.1472426

Öz

Memlükler dönemi Kahire ve Dımaşk şehirlerinde çok sayıda eğitim-öğretim kurumu inşa edilmiş, İslamî ilimlerin tedris ve telif faaliyetlerinde büyük bir artış olmuştur. Bu dönem kıraat ilmi açısından tedris ve telif faaliyetlerinin en canlı olduğu tarihî devrelerden biridir. Cami, medrese, dârülkur’ân, dârülhadis ve hankahlarda kıraatlerin ihtisas boyutunda tedrisi yanında hafızlık dersleri verilmiş ve tilavet düzeyinde Kur’ân öğretimi yapılmıştır. Ayrıca bu kurumlarda sürekli Kur’ân okuyacak kârî istihdamı, yetimlere Kur’ân okumayı öğretmek üzere hoca tayini gibi farklı faaliyetlerden bahsetmek mümkündür. Bu kurumlar yanında bahsedilmesi gereken önemli bir kıraat tedris kurumu ise türbelerdir. Zira Dımaşk türbelerinde kıraat sahasının önde gelen âlimleri ders vermiştir. Bu durum türbelerin vakıf şartlarına kadar yansımış ve dönemin kıraat ilmini en iyi bilen hocalarının buralarda görev yapması temin edilmiştir. Dönemin kıraat sahasında en üst kademede olmayı ifade eden meşyahatü’l-kübrâ kadrosu da yine Dımaşk türbelerinde görev yapan âlimlere verilmiştir. Bu yönüyle türbeler, Dımaşk’ta en üst seviyedeki kıraat derslerinin gerçekleştirildiği mekânlardandır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat İlmi, Memlükler, Kahire, Dımaşk, Türbe

Mamluk Qira’at Institutions and Mausoleums as an İgnored Institution

Öz

During the Mamluk period, many educational institutions were built in the cities of Cairo and Damascus, and there was a great increase in the teaching and writing activities of Islamic sciences. This period is one of the most vibrant historical periods in terms of Qira’at scholarship. In mosques, madrasas, dār al-qur'āns, dār al-ḥadīths and khankāhs, specialized Qira'at studies, recitation teaching and Qur’ān memorizing lessons were conducted. In addition, it is possible to mention different activities in these institutions such as the employment of karîs to recite the Qur'ān continuously and the appointment of a teacher to teach orphans to read the Qur'ān. In addition to these institutions, another important institution that should be mentioned is the mausoleums. In fact, leading scholars of the field of Qira’at taught in the mausoleums of Damascus. This situation was reflected in the conditions of the mausoleums' endowments, and it was ensured that the teachers who knew the science of Qira’at the best of the period were employed there. The position of mashyahat al-qubrā, which means being at the highest level in the field of Qira'at of the period, was also given to the scholars working in the mausoleums of Damascus. In this respect, it can be said that the highest level of Qira’at lessons in Damascus were held in the mausoleums.

Anahtar Kelimeler

Qira'at, Mamluks, Cairo, Damascus, Mausoleums

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar. “Ebû Şâme el-Makdisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/233-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Anâkra, Muhammed Mahmûd Halef. el-Medâris fî Mısr fî ʿasri devleti’l-Memâlîk. el-Câmi’atü’l-Ürdüniyye, Doktora Tezi, 2005.
• Âşûr, Saîd Abdülfettâh. “Ezher, Eğitim Öğretim ve Sosyal Hayat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/59-63. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler. Ankara: İSAM Yayınları, 2015.
• Ayderus, Abdülkâdir. en-Nûru’s-sâfir ʿan ahbâri’l-karni’l-ʿâşir. thk. Ahmed Hâlû vd. Beyrut: Dâru Sâdır, 2001.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Hadisevi, 2006.
• Berkey, Jonathan. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali. çev. İsmail Eriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Birışık, Abdülhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/426-433. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Bozkurt, Nebi. “Dârülhadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/527-529. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Bozkurt, Nebi. “Hâfız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/74-78. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Çetin, Altan. Türk Tarihinde Memlûk Asırları. İstanbul: Timaş Yayınları, 2020.
• Çubukçu, Asri. “Lâçin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/39-40. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Gökdemir, Ahmet. “Memlükler’de Kur’ân Tilâveti ve Kıraat İlmi”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 17 (Bahar 2021), 567-586.
• Hasan b. Ömer b. Hasan b. Habîb. Tezkiratü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Mansûr ve benîh. thk. Muhammed Muhammed Emîn. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1986.
• İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed. İbn Battûta Seyahatnâmesi. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• İbn Hacer, el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-mieti’s-sâmine. thk. Abdülvâris Muhammed Ali. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• İbn Hacer, el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-mieti’s-sâmine ez-Zeyl. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• İbn Hacer, el-Askalânî. İnbâʾü’l-gumr bi-ebnâʾi’l-ʿumr. thk. Hasan Habeşî. 4 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmiyye, 2011.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye Büyük İslâm Tarihi. çev. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbn Şeddâd, Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Alî b. İbrâhîm. el-Aʿlâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, Tarîhu medîneti Dımaşk. thk. Sâmî ed-Dehhân. Dımaşk: el-Maʿhedü’l-Firansî li’d-Dirâsâti’l-ʿArabiyye, 1956.
• İbn Tolun, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed. el-Fülkü’l-meşhûn fî ahvâli Muhammed b. Tolûn. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1416.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Câmiʿu esânîd-i İbni’l-Cezerî. thk. Ahmed b. Hammûd b. Humeyyid er-Ruveysî. Beyrut-Medine: Müessesetü’d-Duhâ-Dâru’l-Me’sûr, 2015.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2010.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Müncidü’l-mukriîn ve mürşidü’t-tâlibîn. thk. Ali b. Muhammed el-İmrân, ts.
• İbnü’l-Hımsî, Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Ensârî. Havâdisü’z-zamân ve vefeyâtü’ş-şüyûh ve’l-akrân. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2000.
• Kara, Adnan. “Memlüklü Eğitim Sistemi Üzerine Bir Değerlendirme”. Turkish Studies 13/1 (2018), 187-212.
• Korkmaz, Hediye Sümeyra. Mısır’daki İlk Hangâh: Saîdü’s-Süedâ (569- 922/1173-1517). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu - Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Makrizî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir b. Muhammed. el-Mevâʿiz ve’l-iʿtibâr bi-(fî) zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Midilli, Muhammet Enes. Erken Memlük Döneminde Bir İlmî Müessese: İbn Tolun Camii (1296-1382). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Midilli, Muhammet Enes. “Ulemânın Memlük Coğrafyasına Yönelmesi ve Memlükler Döneminde Kahire İlim Kurumları”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/1 (2020), 389-412.
• Muhammed Emîn, Muhammed. el-Evkâf ve’l-hayâtü’l-ictimâiyye fî Mısr. Kahire: Dâru’n-Nahdati’l-ʿArabiyye bi’l-Kâhire, 1980.
• Muhammed Mutîʿ el-Hâfız. Dûru’l-Kur’âni’l-Kerîm bi Dımaşk. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2010.
• Nuaymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed b. Ömer. Dûru’l-Kur’ân fî Dımaşk. thk. Salâhüddin el-Müneccid. Dımaşk, 1946.
• Nuaymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed b. Ömer. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1990.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. ed-Dav’ü’l-lâmiʿ. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• Senhûrî, Ebü’l-Feth Zeynüddin Ca‘fer b. İbrahim. Kitâbü’l-Câmi‘i’l-müfîd fî sınâʿati’t-tecvîd. thk. Molla Muhammed el-İdrîsî et-Tâhirî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2010.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. Buğyetü’l-vuʿât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1979.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kâhire. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1967.
• Taşpınar, Kadir. 15. Asırda Yazılmış Türkçe Bir Tecvid Eseri Risâle-i Münciye. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2022.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Ezher, Mimari”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/53-58. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yerinde, Adem. “Zevâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/305-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yiğit, İsmail. Memlûkler. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2015.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Maʿrifetü’l-kurrâi’l-kibâr ʿale’t-tabakâti ve’l-aʿsâr. thk. Tayyar Altıkulaç. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1995.