An Analysis of al-Bukhārī’s Chapter of Fezāil al-Qur’ān in terms of the History of the Qur’ān

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 3, 879 - 898, 30.09.2025

Murat Bahar

https://doi.org/10.32711/tiad.1708432

Öz

The authors of the Kutūb al-Sitta include a section on the Fezā’il al-Qur’ān/Adab al-Qur’ān in their works, in which they convey information about rewards and virtues. However Mustafa el-A‘zamî (1932-2017), Fuat Sezgin (1924-2018), and Dutch orientalist Harald Motzki (1948-2019) state that al-Bukhārī (d. 256/870) also included historical information in his section on the virtues of the Qur’ān, and that this information points to an early awareness of the Qur’ān. In this respect, this study seeks to answer the question of al-Bukhārī’s knowledge of the history of the Qur’ān in his chapter on Fezā’il al-Qur’ān and the method of conveying this information. The study aims to bring the determinations and approaches of a muhaddith to the accumulation of Qur’ānic history, which is one of the basic fields of the discipline of tafsir. The study, which is conducted through the methods of determination of historical data, document analysis and analytical evaluation, reveals that al-Bukhārī includes Qur’ānic historical information in the first 8 chapters of the section, that is, in the first 26 narrations. It can be concluded that these chapters and narrations contain information about the process of revelation, the language in which the Qur’ān was revealed, its jām‘ its authentication, the al-ahruf al-seb‘a, and the order of the sūrahs. Therefore, it is understood that al-Bukhārī, in his thematic classification of the narrations, wanted to provide a perspective on issues such as the identification, organization, and transmission of the Qur’ān.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Mushaf , Bukhari , History of the Qur’ān , Fezāil al-Qur’ān , Narration

Buhârî’nin Fezâilü’l-Kur’ân Bölümünün Kur’ân Tarihi Açısından İncelenmesi

Öz

Kütüb-i Sitte müellifleri eserlerinde Fezâilü’l-Kur’ân/Edebü’l-Kur’ân bölümüne yer vermekte, bölümde sevap ve fazilet içerikli bilgiler aktarmaktadır. Ancak Mustafa el-A‘zamî (1932-2017), Fuat Sezgin (1924-2018) ve Hollanda asıllı oryantalist Harald Motzki (1948-2019) Buhârî’nin (ö. 256/870), Fezâilü’l-Kur’ân bölümünde tarihi bilgilere de yer verdiğini, bu bilgilerin erken dönem Kur’ân bilincine işaret ettiğini söylemektedir. Bu itibarla çalışmada Buhârî’nin Fezâilü’l-Kur’ân bölümünde yer alan Kur’ân tarihi bilgisi ve bu bilgileri aktarma usûlü sorunsal addedilerek cevap aranmaktadır. Çalışma, tefsir disiplininin temel alanlarından olan Kur’ân tarihi birikimine bir muhaddisin tespit ve yaklaşımlarını kazandırma amacındadır. Tarihsel verilerin tespiti, doküman analizi ve analitik değerlendirme yöntemleriyle yapılan araştırmada Buhârî’nin, bölümün ilk 8 bâbında, yani ilk 26 rivayetinde Kur’ân tarihi bilgilerine yer verdiği tespit edilmektedir. Bu bâb ve rivayetlerin vahyin nüzul süreci, indirildiği dil, Kur’ân’ın cem‘i, istinsahı, yedi harf ve sûrelerin tertibi konularına dair bilgiler içerdiği sonucuna ulaşılmaktadır. Dolayısıyla Buhârî’nin, rivayetleri tematik olarak tasnif ederken Kur’ân’ın tespiti, tertibi ve istinsahı gibi meselelere dair bakış açısı kazandırmak istediği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Mushaf , Buhârî , Kur’ân Tarihi , Fezâilü’l-Kur’ân , Rivayet

Kaynakça

• el-A‘zamî, Muhammed Mustafa. İlk Devir Hadis Edebiyatı. çev. Hulusi Yavuz. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• Akpınar, Ömer Faruk. “Fezâilü’l-Kur’ân Edebiyatı”. İSTEM 17 (Aralık 2011), 177-194.
• el-Askalânî, İbn Hacer. Fethu’l-Bârî. nşr. Muhibbuddîn el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1959.
• el-Aynî, Bedrüddîn. ‘Umdetü’l-Kârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.s..
• Bahar, Murat. “Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh’inde Tefsir Bilgisi”. Eskiyeni 52 (Mart 2024), 325-350. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1412267.
• Bahar, Murat. “İsrâfil’in Fetretü’l-Vahy Döneminde İndirdiği ‘el-Kelimete ve’ş-Şey’’ Vahyi”. Amasya İlahiyat Dergisi 22 (Haziran 2024), 262-291. https://doi.org/10.18498/amailad.1445016.
• Bahar, Murat. Buhârî Şerhlerinde Tefsir Bilgisi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2024.
• Birışık, Abdulhamit. “Kitâbu’t-Tefsîr ve Kitâbu Fedâili’i-Kur’ân Çerçevesinde Bedruddîn Aynî’nin Tefsirciliği”. Uluslararası Bedruddîn el-Aynî Sempozyumu ve II. Hadis İhtisas Toplantısı. ed. Recep Tuzcu. Gaziantep: TDV Yayınları, 2013.
• Buhârî. el-Câmi‘u’l-Müsnedü’s-Sahîhu’l-Muhtasar. nşr. Muhammed en-Nâsır. I-IX. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘as. Sünenü Ebî Dâvûd. nşr. Adil Muhammed Ammâr Abbas. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 2015.
• Halîl b. Ahmed, el-Ferâhidî. Kitâbu’l-‘Ayn. nşr. Mehdî el-Mahzûmî-İbrahim es-Semerrâ‘î. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Güler, Zekeriya. “Buhârî ve el-Câmi‘u’s-Sahîh’i Üzerine”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2015), 13.
• Hamidullah, Muhammed. Kur’ân-ı Kerim Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1980.
• Rebî‘ b. Habîb, Ebû Amr. el-Câmi‘u’s-Sahîh (el-Müsned). nşr. Muhammed İdris-Âşûr Yûsuf. Beyrut: Dâru’l-Hikme, 1994.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. nşr. Şu‘ayb Arna‘ût. Y.y.: Dâru Risâlet’il-Âlemiyye, 2009.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ümmü Seleme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• el-Kastallânî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-Sârî li Şerhi Sahîh-i Buhârî. Y.y.: el-Mektebetü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1905.
• el-Kirmânî, Şemsüddîn. el-Kevâkibu’d-Derârî fî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Ali b. Dahîlullah el-Avfî. Beyrut: y.y., t.s.
• Molla Gürânî, Şihâbuddîn İsmail b. Osman. el-Kevseru’l-Cârî. nşr. Şeyh Ahmed İzzü İnâye. Beyrut: y.y., 2008.
• Motzki, Harald. The Origins of Islamic Jurisprudence. Leiden: Brill, 2002.
• Müslim b. Haccâc, Ebu’l-Hüseyin el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-Sahîhi’l-Muhtasar. nşr. Muhammed Fuad Abdulbaki. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Özsoy, Abdulvahap. “Sahâbe Yorumunun Mutlaklaşması -Hüzeyme’nin Şahitliği Örneği-”. Ekev Akademi Dergisi 65 (2016), 1-41.
• Sancaklı, Saffet. “Ayet Hadis Bütünlüğü Açısından Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh’inin Bâb Başlıklarının Analizi”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 72/ (Aralık, 2019), 25-28.
• Sezgin, Fuat. Buhârî'nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• et-Tirmizî, Muhammed b. İsa. es-Sünen. nşr. Beşşâr Avvâd Marûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Türcan, Saliha. “Fezâilü’l-Kur’ân Rivayetlerinin Kullanımında Farklı Bir Yaklaşım: İbn Kesîr’in Fezâilü’l-Kur’ân’ı”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 4/1 (Haziran 2021), 61-81. https://doi.org/10.52637/kiid.906197.
• Yücel, Ekrem. “Buhârî’nin Hadisteki Garîb Kelimeleri Âyetle Açıklaması (el-Câmi‘u’s-Sahîh Özelinde)”, Tarih Okulu Dergisi 14/52 (Haziran, 2021), 2140.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillah ed-Dımaşkî. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2006.