İbn Sînâ’da Seçmeli Kıyaslar

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 3, 990 - 1005

Elif Özel

https://doi.org/10.32711/tiad.1717032

Öz

İbn Sînâ basit kıyasları iki kısımda incelemiştir. Onlardan ilki birleşmeli/kesin (iktirânlı) kıyas, ikincisi ise seçmeli (istisnalı) kıyastır. Çalışma, İbn Sînâ’nın seçmeli kıyas görüşünü hem onun metinlerinin içeriği bakımından hem de mantıksal yapıları bakımından analiz edilmesini hedeflemiştir. Konumuz çerçevesinde onun ana kitapları, nitel araştırma yöntemlerinden içerik analizine tabi tutuldu. Bu yönüyle örneklem, onun el-Kıyas, Kitâbü’n-Necât, İşaretler ve Tembihler adlı eserlerindeki seçmeli kıyas metinleridir. Bunun için ilk olarak tarama usulüyle kaynaklar tarandı, fişlendi ve notlar tutuldu. Böylece veriler toplanmış oldu. Daha sonra da sistematik bir şekilde yazıya döküldü ve redakte edildi. Metin örülürken, İbn Sînâ’nın da kullandığı ve mantık disiplininin iç disiplininde kullanılan mod (darb) kavramı kullanıldı. İbn Sînâ’ya göre bir kıyasta sonuç veya sonucun çelişiği açıkça öncüllerde zikredilirse, buna seçmeli kıyas denir. Buna göre yapısal olarak, sonuç önermesinin kendisi ya da çelişiği açıkça öncüllerde yer almalıdır. İbn Sînâ’nın mantık teorisinin önemli bir kısmının seçmeli kıyaslardan oluştuğu anlaşılmaktadır. Kıyas, klasik mantığın asıl konusudur.

Anahtar Kelimeler

Arapça Mantık , İbn Sînâ , Kıyas , Felsefe , Stoa

Exceptional Syllogisms in Ibn Sina

Öz

Ibn Sina divided simple syllogisms into two parts. One of them is associative/definite (iktirani) syllogism, and the other is syllogism with exceptions. Our study will analyze his syllogisms with exceptions both in terms of textual content and in terms of clearly and explicitly presenting their logical structure. We subjected Ibn Sina’s main books to content analysis, a qualitative research method. Our sample is the texts of syllogisms in his works called al-Qiyas, Kitab al-Nacat, Signs and Temptations. For this purpose, we first scanned the sources using the scanning method, filed them and took notes. Thus, we collected the data. Then, we systematically transcribed and edited them. While constructing the text, we used the concept of mode (darb), which Ibn Sina also used and is used in the internal discipline of the discipline of logic. According to Ibn Sina, if the conclusion or the contradiction of the conclusion is explicitly/actually mentioned in the premises in a syllogism; in other words, if there is a "relationship of entailment and disjunction" in this way, it is called a syllogism with exception. Structurally, the conclusion proposition itself or its contradiction must be explicitly included in the premises. An important part of Ibn Sina's theory of logic consists of syllogisms with exceptions.

Anahtar Kelimeler

Arabic Logic , Avicenna , Syllogism , Philosophy , Stoa

Kaynakça

• Ayık, Hasan ve Şahin, Enver. “Klasik Mantıkta Seçmeli Kıyaslar Kâtibî’nin Şerhu Keşfi’l-Esrâr’ı Ekseninde Bir Tür İnceleme”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/1 (Haziran 2019): 221-246.
• Bozbuğa, Hande Nur. “Kötülüğün Sıradanlaşması: Gazze Soykırımı Örneği”. Diyanet İlmi Dergi, 61/1 (2025), 275-296.
• Büyükada, Samet. İbn Sînâ’da Şartlı Kıyaslar. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Cothran, Martin. Traditional Logic 2: Advanced Formal Logic. USA: Memoria Press, 2000.
• Çetres, Halil İbrahim. “Modal Mantıkta Sıkı İçerme Kavramı”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Mantık Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• İbn Sînâ. İşaretler ve Tembihler. çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayınları, 2005.
• İbn Sînâ. “el-Kıyas”. eş-Şifa 4. tahkik: Saîd Zâyed. Kahire, 1964.
• İbn Sînâ. Kitâbü’n-Necât. tahkik: Mâcit Fahri. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1985.
• İmamoğlu, Halil. “Akıl Yürütme (İstidlâl)”. Mantık El Kitabı. editörler: İsmail Köz, Ali Çetin. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: Bilim Yayınları, 1996.
• Özel, Aytekin. İbn Sînâ’nın Birleşmeli Kıyas Teorisi ve Sembolik Yorumu. Bursa: Emin Yayınları, 2009.
• Özlem, Doğan. Mantık. İstanbul: İnkılap Yayınları, 2004.
• Rescher, Nicholas. “İbn Sînâ Mantığında “Şartlı” Önermeler”. çev. Harun Kuşlu, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XIV/25 (2012/1), 237-247.
• Shehaby, Nabil. “Intruduction”. The Propositional Logic of Avicenna: A Translation from al-Shifâ’: al-Qiyas with Introduction, Commentary and Glossary. Dordrecht-Holland/Boston-U.S.A.: D. Reidel Publishing Company, 1973.
• Street, Tony. İslam Mantık Tarihi. çev. ve der. Harun Kuşlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Strobino, Riccardo. “Ibn Sina’s Logic”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward N. Zalta ve Uri Nodelman, 2023. https://plato.stanford.edu/entries/ibn-sina-logic/
• Şavklıyıldız, Ayşe. İbn Sînâ Mantığında Şartlı Kıyaslar. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans, 2016.
• Ural, Şafak. Temel Mantık. İstanbul: Çantay Kitap, 2011.