Kahramanmaraş İlinde Gıda Olarak Tüketilen Bitki Türlerinin ve Kullanım Amaçlarının Belirlenmesi

Yıl 2022, Cilt: 25 Sayı: 1, 54 - 68, 04.07.2022

Tamer Üstüner

Öz

İnsan beslenmesinde gıda olarak yabancı ve yabani ot türlerin kullanımı insanlığın var oluşu ile başlar. İnsanlar ilk çağlarda varlığını sürdürebilmek için çevresindeki otların kokusuna, tadına ve çiçeğine bakarak beslenmeye çalışmışlardır. Gıda olarak tüketilen bitki türleri ülkeden ülkeye, bölgeden bölgeye hatta ilden ile değişkenlik gösterebilmektedir. Ot yemekleri, Akdeniz mutfağının olduğu kadar Türk mutfağının da vazgeçilmezleri arasındadır. Kahramanmaraş mutfağında gıda maddesi olarak kullanımı yaygın olan bitki türleri; Çiriş (Eremurus spectabilis M. Bieb.), Semizotu (Portulaca oleracea L.), Yılan yastığı (Arum maculatum L.), Ebelik (Rumex acetosella L.), Işkın (Rheum ribes L.), Kömeç (Malva neglecta Wallr.), Isırgan (Urtica dioica L., U. urens L.), Yabani hardal (Sinapis arvensis L.), Yabani pazı (Beta vulgaris L.), Kekik (Thymus sipyleus Boiss.), Sirken (Chenopodium album L.), Fesleğen (Ocimum basilicum L.) ve Hakiki papatya (Matricaria chamomilla L.)’dır. Kahramanmaraş ilinde yaygın bulunan bazı ağaç türlerinden; Andız (Juniperus drupacea Lab.)’dan andız pekmezi, Beyaz dut (Morus alba L.)’dan dut pekmezi, At elması (Malus trilobata C.K. Schneid.)’ından turşu, sirke ve kuru meyve, Sumak (Rhus coriaria L.)’dan baharat ve Menengiç (Pistacia terebinthus subsp. palaestina (Boiss.) Eng.)’den baharat ve kahve yapımı yaygındır. Son yıllarda, ot pazarları ve ot festivallerine olan ilginin artması, gastronomi turizmi içerisinde otlar ve ot yemeklerinin önemini de artırmaktadır. Bu nedenler ile Kahramanmaraş ili ve ilçelerinde gıda olarak tüketilen bitkilerin tür, familya ve yemek yapımında kullanımı araştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kahramanmaraş, Ot, Ağaç, Çalı, Tür, Gıda

Destekleyen Kurum

Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Birimi (BAP)

Proje Numarası

2016/5-23M

Teşekkür

Bu Münferit (2016/5-23M) proje, KSÜ Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimince desteklenmiştir. KSÜ Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) birimine teşekkür ederim.

Determenation of Plant Species Consumed as and Their Usage and Their In The Kahramanmaras Province

Öz

The use of weeds and wild plant as food in human nutrition begins with the existence of humanity. In order to survive in the early ages, people tried to feed by looking at the smell, taste and flower of the herbs around them. The plant species consumed as food may vary from country to country, from region to region and even from province to province. Herb dishes are among the indispensables of Turkish cuisine as well as Mediterranean cuisine. Herb species that are widely used as food in Kahramanmaras cuisine are; Cricket (E. spectabilis), Purslane (P. oleracea), Snake pillow (A. maculatum), Sorrel (R. acetosella), Isp (R. ribes), Mallow (M. neglecta), Nettle (U. dioica), Mustard oleracis (S. arvensis), Wild chard (B. vulgaris), Thyme (T. spyleus), White goosefoot (C. album), Basil (O. basilicum) and Genuine daisy (M. chamomilla). Condiment, spices, and coffee are made from some of the common trees in Kahramanmaras. Andiz molasses from Andiz (J. drupacea), Mulberry molasses from White mulberry (M. alba), Pickles, vinegar and dried fruit from Horse apple (M. trilobata), Sumac (R. coriaria) spice and Menengic from (P. terebinthus subsp. palaestina) are common. In recent years, the increasing interest in herb markets and herb festivals has increased the importance of herbs and herb dishes in gastronomy tourism. For these reasons, the use of plants consumed as food in Kahramanmaras province and its districts in species, family and cooking were investigated.

Anahtar Kelimeler

Kahramanmaraş, Herb, Tree, Shrub, Species, Food

Proje Numarası

2016/5-23M

Kaynakça

• Aksakal Ö., Kaya Y. (2008). Erzurum ve çevresinde halk tarafından gıda amaçlı olarak kullanılan bitkiler. Türkiye 10. Gıda Kongresi, 21-23 Mayıs 2008, Erzurum, 1009-1012.
• Aksoy A., Çelik J., Tunay H. (2016). Gazipaşa (Antalya) ilçe pazarında satılan ve halk tarafından kullanılan bazı bitkiler ve kullanım amaçları. Research Journal of Biology Sciences, 9(2): 55-60.
• Altay V., Karahan F. (2012) Tayfur Sökmen Kampüsü (Hatay) ve çevresinde bulunan bitkiler üzerine etnobotanik bir araştırma. Karadeniz Fen Bilimleri Dergisi, 3(2): 13-28.
• Baytop T. (1997). Türkçe bitki adları sözlüğü, TDK yayınları: Ankara. Yayın No: 578, 505s.
• Bulut G. (2005). Narman (Erzurum) ve köylerinde halk ilacı olarak kullanılan bitkiler. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Erzurum.
• Certel M., Sık B., Cengiz, F., Karakas B. (2006). Antalya yöresinde tüketilen yenebilir bazı yabani bitkilerin nitrat ve nitrit içerikleri. Türkiye 9. Gıda Kongresi, 24-26 Mayıs 2006, Bolu, 263-266.
• Ceylan F., Yücel E. (2015). Düzce ve çevresinde gıda olarak tüketilen yabani bitkilerin tüketim biçimleri ve besin öğesi değerleri. Afyon Kocatepe University Journal of Sciences and Engineering ,15(3): 1-17.
• Davis PH. (1985-1988). Flora of Turkey and The East Aegean Islands. Vol. I-X Edinburgh University Press.
• Demirci S, Özhatay N. (2012). An Ethnobotanical study in Kahramanmaras (Turkey); Wild plants used for medicinal purpose in Andırın, Kahramanmaras. Turkish Journal of Pharmaceutical Sciences, 9(1): 72-92.
• Dinçer Fİ., Uğurlu K., Çakmak TF. (2014). Ekoturizm ve Gastronomi turizminin destinasyon pazarlamasına etkisi: Çorum örneği. Eko-Gastronomi Dergisi, 1(1): 19-35.
• Doğan Y., Baslar S., Ay G., Mert HH. (2004). The use of wild edible plants in Western and Central Anatolia (Turkey). Economic Botany, 58(4): 684-690.
• Doğan A., Kazankaya A., Çelik F., Uyak C. (2006). Kuşburnunun halk hekimliğindeki yeri ve bünyesindeki bileşenler açısından yararları. II. Ulusal Üzümsü Meyveler Sempozyumu, 14-16 Eylül 2006, Tokat, Türkiye, 45-53.
• Doğan Y., Nedelcheva A., Luczaj L., Dragulescu N., Stefkov G., Maglajlic A., Ferrier F., Papp N., Hajdari A., Mustafa B., Dajic-Stevanovic Z. Pieroni A. (2015). Of the importance of a leaf: the Ethnobotany of sarma in Turkey and the Balkans. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 11: 26.
• Facciola S., Cornucopia A. (1990). Source book of edible plants. Kampong Publications, Vista.
• Gökdeniz A., Erdem B., Dinç Y., Uğuz SÇ. (2015). Gastronomi turizmi. Ankara: Detay Yayıncılık.
• Hakverdi AE., Yiğit N. (2017) Yozgat-Akdağ madeni yöresinde bulunan bazı tıbbi ve aromatik bitkiler. Bartın Orman Fakültesi Dergisi, 19(2): 82-87.
• Işık D., Temur C., Çolak EŞ., Taşkesen YE. (2018). Develi’de gıda ve tıbbi olarak kullanılan yabancı otlar. International‘ EURASIAN Natural Nutrition and Healthy Life Congress, 12-15 Temmuz 2018, Ankara, 84-87.
• Gu JF., Zheng ZY., Yuan JR., Zhao BJ., Wang CF., Zhang L., Xu QY., Yin GW., Feng L., Jia XB. (2015). Comparison on hypoglycemic and antioxidant activities of the fresh and dried Portulaca oleracea L. in insulin-resistant HepG2 cells and streptozotocin-induced C57BL/6J Diabetic Mice. Journal of Ethnopharmacology, 161: 214-223.
• Guil-Guerrero JL., Martinez JJG., Isasa MET. (1998). Mineral nutrient composition of edible wild plants. Journal of Food Composition and Analysis, 11: 322-328.
• Güncan A. (2016). Yabancı otlar ve mücadele prensipleri. Güncelleştirilmiş ve ilaveli altıncı baskı, Konya, Türkiye.
• Gürsoy H., Gürsoy ME. (2020). Güneydoğu Anadolu’nun mis kokulu otu: Yarpuz. https://www.bilgiustam.com, (Erişim: 12.01.2020).
• Güvenç İ, Kaya Y. (1996). Erzurum’da sebze olarak değerlendirilen yöresel bazı bitkiler. Atatürk Üniversitesi. Ziraat Fakültesi. Dergisi, 27 (3): 369-374.
• Harrington RJ. Ottenbacher MC. (2010). Culinary tourism-A case study of the gastronomic capital, Journal of Culinary Science and Technology, 8: 14-32.
• İnaltong T. (2015). Türkiye'nin otları. http://www.turkish-cuisine.org/print.php?id=188&link=http://www.turkish-cuisine.org/ingredients-7/ingredients-used-in-turkish-cuisine-66/wild-greens-and-herbs-188.html, (Erişim Tarihi: 05.05.2015).
• İyigün Ö. Özer Z. (2001). Muş ve yöresinde gıda olarak kullanılan yabancı otlar. Türkiye Herboloji Dergisi, 4 (2): 66-73.
• Kadıoğlu Z., Çukadar K., Kandemir A., Aslay M., Kalkan NN., Vurgun H., Ertürk N. (2016). Erzincan ve Erzurum illerinde sebze olarak tüketilen yabani bitki türlerinin tespiti ve kullanım şekilleri. Uluslararası Erzincan Sempozyumu. Erzincan, s. 855-877.
• Kadıoğlu Z., Çukadar K., Kandemir A., Kalkan NN., Vurgun H., Dönderalp V. (2020). Kars ilinde sebze olarak tüketilen yabani bitki türlerinin tespiti ve kullanım şekilleri. Anadolu Journal of Aegean Agricultural Research Institute, 30 (1): 11-32.
• Kaya İ., İncekara N., Nemli Y. (2004). Ege bölgesinde sebze olarak tüketilen yabani kuşkonmaz, sirken, yabani hindiba, rezene, gelincik, çoban değneği ve ebegümecinin bazı kimyasal analizleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi, 14(1): 1-6.
• Kılıç N. (2010). Türk mutfağının Ege-Akdeniz karakterinin kültürel ve turistik açıdan incelenmesi: Ayvalık örneği. Uzmanlık tezi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Kırbağ S. Zengin F. (2006). Elazığ yöresindeki bazı tıbbi bitkilerin antimikrobiyal aktiviteleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi. 16: 2. 77-80.
• Knight JA. (2000). The Biochemistry of aging. Advances in Clinical Chemistry, 35: 1-62.
• Kocabaş YZ., Gedik O. (2016). Kahramanmaraş il merkezi semt pazarlarında satılan bitkiler hakkında etnobotanik araştırmalar. Iğdır Üniversitesi. Fen Bilimleri Enstitüsü. Dergisi, 6(4): 41-50.
• Lim YY., Quah EPL., (2007). Antioxidant properties of different cultivars of Portulaca oleracea. Food Chemistry, 103: 734-740.
• Özer Z., Önen H., Tursun N., Uygur FN. (1999). Türkiye’nin bazı önemli yabancı otları. Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları, Yayın No:38, Kitap seri No:16, Tokat.
• Özer Z., Tursun N., Önen H. (2002). Yabancı otlarla sağlıklı yaşam, 4 Renk Yayın Tanıtım Matbaacılık Ltd. Şti. No: 85/7 İskitler/ Ankara.
• Öztürk M., Aydoğmuş-Öztürk F., Duru ME., Topçu G. (2007). Antioxidant activity of stem and root extracts of Rhubarb (Rheum ribes): An edible medicinal plant. Food Chemistry, 103: 623-630.
• Özüdoğru B., Akaydın G., Erika S.,Yesilada E. (2011). Inferences from an ethnobotanical field expedition in the selected locations of Sivas and Yozgat provinces (Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 137: 85-98.
• Polat R., Cakilcioglu U., Kaltalioğlu K., Ulusan MD. Türkmen Z. (2015). An ethnobotanical study on medicinal plants in Espiye and its surrounding (Giresun-Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 163: 1- 11.
• Pourfarzad A., Najafi MBH., Khodaparast MHH., Khayyat MH., Malekpour A. (2014). Fractionation of Eremurus spectabilis fructansby ethanol: Box-Behnkendesign and principal component analysis. Carbohydrate Polymers, 106: 374-383.
• Pourmotabbed A., Rostamian B., Manouchehri G., Pirzadeh-Jahromi G., Sahraei H., Ghoshooni H., Zardooz H., Kamalnegad M. (2004). Effects of Papaver rhoeas extract on the expression and development of morphine-dependence in mice. Journal of Ethnopharmacology, 95: 431-435.
• Samavati V., Manoochehrizade A. (2013). Polysaccharide extraction from Malva sylvestris and its anti-oxidant activity. International Journal of Biological Macromolecules, 60: 427-436.
• Sargın S. (2019). Mersin’in Bozyazı ilçesinde gıda olarak tüketilen yabani bitkiler. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 24(3): 152-169.
• Serin Y. (2008). Türkiye’nin çayır mera bitkileri. T.C. Tarım ve Köy işleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Schulp CJE., Thuiller W., Verburg PH. (2014). Wild food in Europe: A synthesis of knowledge and data of terrestrial wild food as an ecosystem service. Ecological Economics, 105: 292-305.
• Tetik F., Civelek S., Cakilcioglu U. (2013). Traditional uses of some medicinal plants in Malatya (Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 146: 331-346.
• Tığlı Kaytanlıoğlu EH., Fakir H., Aydemir AN. (2021). Onikişubat (Kahramanmaraş) yöresinde gıda olarak tüketilen bazı doğal bitki taksonlarına ait yöresel tarifler. Turkish Journal of Forestry, 22(1): 83-90.
• Tunçgenç Ş., Tunçgenç M. (2008). Giritli Türklerin mutfağından ot ve sebze yemekleri. İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tursun N. (2001). Kahramanmaraş ilinde tıbbi amaçla kullanılan yabancı ot nitelikli bitkilerin belirlenmesi. Türkiye Herboloji Dergisi, 4 (1) 30-38.
• Tursun N., Üremiş İ., Bozdoğan O., Doğan MN. (2018). Sıcaklık ve CO2 artışlarına bazı önemli yabancı otların verdikleri tepkilerin araştırılması. Erciyes Üni. Fen Bil. Enst. Dergisi, 34 (3): 26-35.
• Tuzlacı E. (2011). Türkiye'nin yabani besin bitkileri ve ot yemekleri. İstanbul: Melisa Matbaacılık.
• Uluğ E., Kadıoğlu İ., Üremiş İ. (1993). Türkiye’nin yabancı otları ve bazı özellikleri. T.K.B. Adana Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü, Yayın No: 78: 513, Adana.
• Üremiş İ., Uygur FN. (1999). Çukurova Bölgesindeki önemli bazı yabancı ot tohumlarının minimum, optimum ve maksimum çimlenme sıcaklıkları. Türkiye Herboloji Dergisi, 2 (2): 1-12.
• Üremiş İ., Soylu S., Kurt Ş., Soylu EM., Sertkaya E. (2020). Hatay ili havuç ekim alanlarında bulunan yabancı ot türleri, yaygınlıkları, yoğunlukları ve durumlarının değerlendirilmesi Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 17(2): 211-228.
• Varona V. (2001). Nature’s cancer-fighting foods, The Gale encyclopedia of diets -A Guide to Health and Nutrition-Part1 New York: Penguin Putnam Inc.
• Yazlik A., Uremis I., Uludag A., Uzun K., Senol SG., Keskin I. (2014). New alien plant species in Turkey: Ipomoea triloba L. NEOBIOTA 2014, Biological Invasions: From understanding to action, 8th International Conference on Biological Invasions (03-08 November 2014, Antalya-Turkey) Abstracts: 174.
• Yazlık A., Uremis I. (2016). Evaluation of autotoxic potential of johnsongrass and its integrated application with herbicides. Journal of Environmental and Agricultural Sciences, 9: 44-49.
• Yazlık A., Uremis I., Uludag, A., Uzun, K., Senol, SG. (2018). Ipomoea triloba: an alien plant threatening many habitats in Turkey. EPPO Bulletin, 48 (3): 589-594.
• Yeşil Y. (2007). Kürecik bucağında etnobotanik bir çalışma. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Yücel E., Unay N. (2008). Çifteler ilçesi’nde (Eskişehir) gıda olarak tüketilen yabani bitkilerin tüketim biçimleri ve besin öğesi değerleri. Eskişehir.
• Yücel E., Yücel Şİ., Çoban Z. (2012). The wild plants consumed as a food in Afyonkarahisar/Turkey and consumption forms of these plants. Biological Diversity and Conservation 5(2): 95-105.