KAZAK TÜRKÇESİ İLE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ A SESİYLE BAŞLAYAN ORTAK FİLLERİN İSTEM AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 2, 44 - 61, 27.09.2017

Şeyma Gürleyen Akkaya

Öz

Fiilin tanımı farklı biçimlerde birçok defa yapılmıştır. Bu tanımların ortak yönü, fiilin cümledeki öğeleri belirlemesi konusu üzerinde durulmasıdır. Bir başka deyişle cümlede bulunabilecek en fazla öğe sayısını cümlenin yüklemi belirler. En basit haliyle yüklemin alabileceği öğe sayısı yüklem olan fiilin istemidir. Türkoloji sahasında istem yeni sayılabilecek bir konu olmasına karşın günden güne istem konusundaki çalışmalar artmaktadır. Türkiye Türkçesi, Kazak Türkçesi, Özbek Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi gibi çağdaş Türk lehçelerinde istem konusunda fiil-öğe sayısı, istem nöbetleşmeleri (hâl eki nöbetleşmeleri), fiillerin girdiği kategoriye göre istemleri, fiillerdeki çatı değişimlerinin isteme etkileri, anlam-istem ilişkisi odaklı çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmada öncelikle Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü’nün /a/ sesinde yer alan madde başları taranmış ve bunun sonucunda kırk yedi fiil çalışma örneklemi olarak tespit edilmiştir. Bu fiillerin anlam karşılıkları Büyük Türkçe Sözlük’ten tespit edilmiştir. Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde tespit edilen ortak fiillere örnek cümleler bulunmuştur. Bu cümlelerde kullanılan hâl ekleri karşılaştırılmıştır. Sonuç kısmında ise örneklemdeki fiiller Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesinde aynı isteme sahip olanlar, farklı istemi olanlar ve istem konusunda karşılaştırma yapılamayanlar olmak üzere sınıflandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi, Kazak Türkçesi, istem

COMPARISON OF VALENCY OF KAZAKH TURKISH AND TURKEY TURKISH COMMON VERBS STARTING WITH A SOUND

Öz

Definition of verb has been made many times in different forms. The common denominator of these definitions is the emphasis that the verb determines the elements of a sentence.. In other words, the verb of the sentence determines the maximum possible element number. Basically, element number that can be obtained by the verb is the valency of it. Despite its novelness in Turcology field, researches upon valency are increasing day by day. There are researches within the scope of valency task in modern Turkish dialects such as Turkey Turkish, Kazakh Turkish, Uzbek Turkish, Gagauzian Turkish, Turkmen Turkish and Azerbaijan Turkish which are focusing on verb-element number, valency interchanges (affix interchanges), valencies based on the categories of the verbs, affect of voice variances of the verbs on valency and relationships between semantics and valency. In this research, lexical entries situated in /a/ sound of Kazakh Turkish-Turkey Turkish dictionary were searched at first and consequently forty seven verbs were determined as research samples. Meanings of these verbs were detected in Great Turkish Dictionary. Example sentences for the detected verbs in Kazakh Turkish and Turkey Turkish were found. Affixes used in these sentences were compared. Sample verbs were classified in the result section as the verbs having same valencies, the verbs having different valencies and verbs that were not comparised for valencies.

Anahtar Kelimeler

Valency, Turkey Turkish, Kazakh Turkish

Kaynakça

• Abdi Golzar, H (2015). Türkçe Fiillerde İstem (Ettirgen Yapılar). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yeni Türk Dili Bilim Dalı, Ankara.
• Arı Özdemir, T. (2012). Gagauz Türkçesinde İstem, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bilim Dalı, Manisa.
• Atacık, A. (2008). Türkiye Türkçesinde İstem (Valenz), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul.
• Aydın Özkan, I. (2017a). Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem (Valenz), Yayımlanmış Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, Ankara.
• Aydın Özkan, I. (2017b). “Türkçede İstemi Değiştiren Anlamsal Süreçler”, International Journal of Language Academy, Volume5/4 August, 33-46.
• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Çetinkaya, C. (2012). Kazak Türkçesinde Fiilin İstemi (Valenz), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa.
• Çiçekli, H. (2013). Azerbaycan Türkçesinde Fiillerin İstemi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bilim Dalı, Ordu.
• Çimen, F. (2009). Özbek Türkçesinde İstem (Valenz), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul.
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Samsun.
• Ergin, M. (1997). Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul.
• İmer, K.; Kocaman, A.; Özsoy, A. S. (2013). Dilbilim Sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Kara, A. (2011). Uzun Kervan Romanı (Dionis Tanasoğlu) Metin, Tercüme ve Gagavuz Türkçesinde Fiil İstemleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Karaca, O. S. (2011). Kazak Türkçesinde Fiil İstemleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karahan, L. (1997). “Fiil-Tamlayıcı İlişkisi Üzerine”, Türk Dili, 549: 209-213.
• Koç, K.; Bayniyazov, A.; Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Rifat, M. (2013). XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları: 1. Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler, İstanbul: YKY Yayınları: s. 70-80, 87-90.
• Tamir, F. (2007), “Kazak Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. A. B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları, s. 429-480.
• Büyük Türkçe Sözlük, http://www.Tdk.Gov.Tr/İndex.Php?Option=Com_Bts&View=Bts, Ankara: TDK (Erişim tarihi:19.02.2015).
• Uzunboy, H. (2008). Türkmen Türkçesinde İstem (Valenz), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Fatih Ünivesitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Edebiyatı Bölümü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yayınları.