İSLAM GELENEĞİNDE RÜYA KAVRAMI

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 256 - 280, 21.10.2023

Melahat Beki

Öz

Rüya kavramı, birçok dini gelenekte, bâtınî ve mistik bir öge olarak yer almıştır. Çoğu zaman, günlük hadiselerin bilinçaltından yansıdığı rüyalarla karşılaşılmakla birlikte manevi nitelikli, haberci ve müjdeci rüyalar da sadece havasın değil avamın da karşılaştığı bir mistik unsur olmuştur. İslam geleneğinde rüya kavramı büyük bir öneme haizdir. Özellikle Kur’an’da geçen, peygamberlerin gördüğü rüyalar ile Hz. Muhammed’in vahiy cümlesinden gördüğü rüyalar ve sadık rüyaya atfettiği önem, dikkate değerdir. Nübüvvetin ilk başlangıcının rüya ile olması ve Hz. Peygamberin sadık rüyaya verdiği önem nedeniyle, İslam geleneğinde rüya olgusunun, modern dünyada anlaşılan bilinçaltının yahut günlük olayların yansımalarının aksine, metafizik bir boyutu olduğuna inanılmıştır. Yine Kuran-ı Kerim’de rüya bahsi dikkate değerdir. Hz. İbrahim’in oğlu İsmail’i kurban etmesinin istenildiği kıssaya ilaveten Hz. Yusuf’un ‘rabbim rüyamı gerçekleştirdi’ diyerek birçok bâtınî tefsire konu olan rüyasının anlatıldığı Yusuf suresinde geçen ayetler, rüyaya İslam geleneğinde verilen önemin temel unsurlarındandır. Rüya kavramının İslam geleneğinde yerini anlamak için hiç şüphesiz öncelikle Kur’an-ı Kerim’e başvurmak, rüya kavramının burada nasıl anlaşıldığını özellikle tefsirlerde nasıl yorumlandığını görmek ve ikinci öneme haiz unsur olarak da hadis külliyatında rüya kavramına verilen öneme dair örneklerden bir kaçını ele alarak aslında kapsamı kitaplar konusu olabilecek bu çalışmayı, bir makale bağlamında ufak çapta da olsa örneklerle izah etmeye çalışmak, genel bir özet ve ipucu noktalarını sunmak hedefimizdir. İslam geleneğinin manevi boyutunun özellikle işârî tefsirlere yansıyan bâtınî yorumlarının yer aldığı bir ana hat ve kaynak olarak Tasavvuf kültüründe rüya kavramının nasıl ele alınarak işlendiği, nasıl bir ehemmiyet arz ettiği ve metafizik bağlamda insan-ı kâmil olma yolundaki seyr-i sulûk erbabı için rüyaların nasıl birer manevi sürece işaret ettikleri gibi konulara değinmek de hiç şüphesiz elzemdir. Tasavvufta rüya kavramı örneğin İbnü’l-Arabi gibi vahdet-i vücut düşüncesini ortaya koyan büyük bir sûfi tarafından neredeyse tamamen ontolojik olarak ele alınmış, ‘âlemin bir rüya olduğu ve nefsin fenâsı yani manevi ölümüyle yahut gerçek ölümle bu aslında rüya olan âlemden hakikat âlemine uyanılabileceği’ görüşü ortaya konmuştur. Onun bu ontolojik görüşünü makalemizde altını çizerek kısaca izah etmeye çalıştık ve özellikle rüya bahsini konu aldığı Füsûsu’l Hikem kitabının Yusuf Fass’ında aktardığı düşüncelere çalışmamızın kapsamının elverdiği ölçüde yer vermeye çalıştık. Öte yandan elbette tasavvuf geleneğinde rüyaya önem veren ve yorumlayan sadece İbnü’l-Arabi değildir. Hemen hemen tüm tarikat ekollerinin ilk büyük üstatları ve mürşitleri rüya konusuna büyük ehemmiyet vermiş ve sâliklerin manevi gelişmelerini rüyalarının aktarımlarındaki ipuçlarından izledikleri gibi sadık rüyaları da bir nevi keşif cinsinden görerek büyük ehemmiyetle ele almışlardır. Nitekim rüya âleminde Hz. Peygamberle görüşüp ondan hadis nakleden sûfiler dahi mevcuttur. Hal böyle olunca, İslam geleneğinde rüya konusuna dair bir çalışma yaparken her ne kadar sınırları bu makalenin hudutlarını aşsa da tasavvuf geleneğinde rüyaya değinmemek imkansızdır. Bu bağlamda ilk olarak bu çalışmamızda “rüya” kavramına hem İslam dininin temel kaynakları tarafından hem de Tasavvuf geleneğinde nasıl yaklaşıldığına kısaca değinmeye çalıştık. Kuran-ı Kerim’de ve hadislerde değinilen ve özel bir yeri olan rüya kavramı, tasavvuf geleneğinde de önemli bir konuma sahiptir. Sadece manevi bir bilgi kaynağı olarak değil aynı zamanda ontolojik açıdan bir varlık görüşü olarak özellikle vahdet-i vücut düşüncesinde, rüya kavramı, gerçekliğin hakikatine dair hem önemli bir sembol hem de hakikate dair önemli bir veridir. Bu çalışmanın amacı, İslam geleneğinde rüya kavramının naslarda ve özellikle tasavvuf geleneğinde nasıl ele alındığına, vahdet-i vücut düşünce sisteminde nasıl anlaşıldığına dair kısa bir özet sunmak ve ipuçları vermektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Rüya, Vahiy, Hadis, Vahdet-i Vücûd

THE CONCEPT OF “DREAM” IN ISLAMIC TRADITION

Öz

The concept of dream has been included in many religious traditions as a superstitious and mystical element. Most of the time, although dreams are encountered in which daily events are reflected subconsciously; dreams of a spiritual nature, messenger and herald have also been a mystical element encountered not only by the weather but also by the commoners. In the Islamic tradition, the concept of dreams has a great importance. Especially noteworthy are the dreams of the prophets mentioned in the Qur'an and the dreams that the Prophet Muhammad saw from the sentence of revelation and the importance he attributed to the faithful dream. The fact that the first beginning of the nubwwah was with the dream and the importance that the Prophet Muhammad gave to the faithful dream was believed to be a metaphysical dimension to the dream in the Islamic tradition, in contrast to the subconscious or the reflections of daily events understood in the modern world. Again, the mention of dreams in the Qur'an is noteworthy. In addition to the story in which Abraham was asked to sacrifice his son Ishmael, Hazrat Abraham. The verses in Surah Yusuf, in which Yusuf's dream, which is the subject of many western commentaries, is narrated by saying 'my lord has fulfilled my dream', constitute the basic elements of the importance given to the dream in the Islamic tradition. In order to understand the place of the concept of dream in the Islamic tradition, it is undoubtedly necessary to first refer to nassa, that is, the Holy Qur'an, to see how the concept of dream is understood here, especially in tafsirs, and as a second important element, to consider a few examples of the importance given to the concept of dream in the hadith corpus; In fact, it is our goal to try to explain this study, the scope of which may be the subject of books, with examples, even if it is on a small scale in the context of an article, and to present a general summary and clue points.As an outline and source where the spiritual dimension of the Islamic tradition is especially reflected in the western interpretations reflected in the Islamic tafsirs, how the concept of dream is handled and processed in Sufi culture, how it is important and for the navigational suluk men on the way to becoming human beings in the metaphysical context It is undoubtedly essential to address issues such as how dreams point to spiritual processes. In Sufism, the concept of dream was handled almost entirely ontologically by a great Sufi such as Ibn al-Arabi, who put forward the idea of the Oneness of being and the view that the world is a dream and that the evil of the soul, that is, the spiritual death, or the real death, can be awakened from the world that is actually a dream. We had to refer to this ontological view of his in a few sentences in our article, because because of the volume of our article, we have relegated this subject, which should be explained and interpreted by books, to another article. On the other hand, of course, it is not only Ibn al-Arabi who attaches importance to and interprets the dream in the Sufi tradition. The first great masters and mentors of almost all the sect schools attached great importance to the subject of dreams and just as they watched the spiritual development of the followers from the clues in the transmissions of their dreams, they also treated faithful dreams with great importance by seeing them in a kind of discovery way. As a matter of fact, there are even Sufis in the dream world who meet the Prophet and narrate hadiths from him. That being the case, while making a study on the subject of dreams in the Islamic tradition, it is impossible not to mention the dream in the Sufi tradition, although its limits exceed the limits of this article. As a matter of fact, considering this inevitable situation, we have tried to touch on the subject of Sufi dreams enough to offer a general impression and clues in this study where we have discussed the concept of dreams. In this context, firstly, in this study; We wanted to briefly touch on how the concept of "dream" is approached both by the basic sources of the Islamic religion and in the Sufi tradition. The concept of dreaming, which is mentioned in the Holy Qur'an and hadiths and is a special one, also has an important position in the Sufi tradition. Not only as a source of spiritual knowledge, but also as a view of being from an ontological point of view, especially in the idea of the revelation, the concept of the dream is both an important symbol of the truth of reality and an important data on the truth. The aim of this study is to provide a brief summary and give clues about how the concept of dreams is understood in the Islamic tradition.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Dream, Revelation, Hadith, Oneness of Being

Kaynakça

• Acluni, İsmail b. Muhammed. Keşfu’l Hafâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi et-Turâsi el Arabi, 1352.
• Ahmed b. Hanbel, Eş-Şeybani. El-Müsned. 6 Cilt.İstanbul: Çağrı Yayınları,1402/1982.
• Bardakoğlu, Ali. İlmihal. 2 cilt. Ankara: Tdv Yay. 2004.
• Baymur, Feriha. Genel Psikoloji. İstanbul:1996.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahih’ul Buhârî. 8 Cilt.İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981.
• Debbağ, Abdülaziz. El-İbriz. terc. Celal. Yıldırım. İstanbul:Demir Kitabevi, 1979.
• Ebu Davud,Süleyman b.el-Eşas el-Ezdi. Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları,1401/1981.
• Ebu’l-Alâ Afîfî. Fusûsu’l Hikem Okumaları İçin Anahtar Kavramlar. Türkçesi Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
• Ed-Dârimi, Abdullah b. Abdurrahman Et-Temimi. Sünenü’d-Dârimi.1 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları,1401/1981.
• Es-Sabuni, Muhammed Ali. Saffetü’t Tefasir.Terc. Sadreddin Gümüş-Nedim Yılmaz. 7 Cilt. İstanbul: Yeni Şafak Yayınları, 1995.
• Geylâni,Abdülkadir. Âtiye-İ Sübhaniyye. İstanbul: Uluçınar Yay.1983.
• Geylâni, Abdülkadir. Sırru’l Esrâr. Terc. Mehmet Eren. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2006. Hatiboğlu, Haydar. Sünen-İ İbn Mace Terceme Ve Şerhi. İstanbul:1982.
• Hirevi, Muinüddin Muhammed Emin. Peygamberler Tarihi. Terc.Muhammed Altıparmak. İstanbul: Bereket Yayınevi, 1977.
• İbnü’l-Arabi, Fusûsu’l Hikem, çeviri ve şerh: Ekrem Demirli, İstanbul: Alfa Yayınları, 2022.
• İbn Haldun. Mukaddime. İstanbul: Meb Yay. 1986.
• İbn Mace, Muhammed b. Yezid El-Kazvini. Es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul:Çağrı Yayınları.1981.
• İzutsu, Toshihiko. İbnü’l-Arabi’nin Fusus’undaki Anahtar Kavramlar. terc. Ahmet Yüksel Özemre, İstanbul:Kasknüs Yayınları, 1999.
• Kazancı, Ahmet Lütfi. Peygamberler Tarihi.İstanbul: Zaman Yayınevi, 1997.
• Konevi, Sadrettin. Füsusu’l Hikem’in Sırları. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Konuk, Ahmet Avni. Mesnevi-İ Şerif Şerhi. Yayına Haz. Mustafa Tahralı. İstanbul:Kitabevi Yayınları, 2010.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l Hikem Tercüme Ve Şerhi. Haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın, İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2002.
• Konpara, Zekai, Peygamberimiz’in Hayatı, Ankara, MEB Yayınları, 1964.
• Köksal, Asım. İslam Tarihi. 12 Cilt. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1981.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Kurtubi, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed. El-Cami’ Li-Ahkâm’il Kur’an. 24 Cilt.Çeviren:M.Beşir Eryarsoy, İstanbul: Buruc Yayınları, 2015.
• Lings, Martin. Hz. Muhammed’in Hayatı. Terc. Nazife Şişman. İstanbul: İnsan Yayınları, 1994.
• Meydan Larousse, Ansiklopedi, İstanbul: Rahmi Yayınevi 1969.
• Müslim, b. Haccac El-Kuşeyri. Sahih’ul Müslim. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981.
• Öteleş, Zeliha.“Tasavvufun Metafı̇zı̇k Omurgası: Rüya –Fusûs Merkezlı̇ Bı̇r Değerlendı̇rme-“, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Isparta: 2019, 43/146.
• Said Havva. Ruh Terbiyemiz. Terc. İ. Sarmış, Sait Şimşek. İstanbul: Davet Yayınevi, 1986.
• Sayar, Kemal. Sufi Psikolojisi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2008.
• Suyûti, Celaleddi Abdurrahman. El-Câmiü’sağir. Beyrut: 1373/1954.
• Uludağ, Süleyman. Kuşeyri Risalesi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1981.
• Uludağ, Süleyman. “Rüya”, TDV İslam Ansiklopedisi. 46 Cilt. İstanbul:2008.
• Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa. Elcâmiüs-Sahih. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları,1401/1981.
• Tuğlacı, Pars. Okyanus-20. Yüzyıl Ansiklopedik Türkçe Sözlük. İstanbul: 1974.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf Ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Yüksel, Hasan Avni. Türk- İslam Tasavvuf Geleneğinde Rüya. İstanbul: MEB Yayınları, 1996.