2000 SONRASI DÖNEMDE TÜRKİYE İLE İSRAİL İLİŞKİLERİNDE “BEŞ DERİN” KRİZ

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 48 - 70, 16.08.2024

Mert Mahir Göz , Ahmet İşler

Öz

Türkiye ile İsrail ilişkileri karmaşık bir yapıda ilerlemiştir. 1948 yılında kurulan İsrail devletini tanıyan ilk Müslüman ülke olan Türkiye’nin İsrail ile ilişkileri inişli çıkışlı bir seyirde devam etmiştir. Bazı dönemlerde askeri antlaşmaların, ticari iş birliklerinin yapıldığı iki ülke arasındaki ilişkiler bazı dönemlerde ise kopma noktasına gelmiştir. 1990’lı yıllara dek düşük bir profilde seyreden Türkiye ile İsrail ilişkileri, gelişen süreç içerisinde derinlik kazanmaya başlamıştır. 2000’li yıllara gelindiğinde ise iki ülke arasındaki ilişkiler, başta Filistin hususu olmak üzere gerginleşmeye başlamıştır. Adalet ve Kalkınma Partisi (Ak Parti), iktidarının ilk yıllarında gerek Avrupa ülkeleri gerek Ortadoğu ülkeleri ile müspet ilişkiler geliştirmiştir. Bu bağlamda İsrail devletiyle de ilişkiler geliştiren Ak Parti Hükümeti bununla birlikte Türkiye’nin her daim Filistin halkının yanında olduğunu söylemekten de geri durmamıştır. Nitekim İsrail ile Filistin arasında yaşanan uyuşmazlık ya da çatışma hallerinde, Filistin yanlısı bir tutum sergileyen Ak Parti iktidarı ile İsrail arasında derin krizler yaşanmıştır. Bu makalede betimleyici-analitik yöntemi kullanılarak, makro bir perspektiften 2000 sonrası dönemde Türkiye ile İsrail arasında yaşanan derin krizler açıklanmaya çalışılmıştır. Ayrıca makale, iki ülke arasındaki ilişkilerde ortaya çıkan krizlerin başat nedenlerini ve bu krizlerin gelecekte nasıl bir noktaya evirilebileceğini ele almayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, İsrail, Filistin, Ak Parti, Kriz, Politika, Uyuşmazlık.

“THE FIVE PROFOUND CRISES” IN TURKEY-ISRAEL RELATIONS IN THE POST-2000 PERIOD

Öz

Relations between Turkey and Israel have followed a complex trajectory. Turkey, the first Muslim-majority country to recognize the state of Israel, which was established in 1948, has experienced fluctuating relations with Israel. At times, the two countries have engaged in military agreements and commercial collaborations, while at other times, their relations have reached the brink of severance. Until the 1990s, Turkey-Israel relations maintained a low profile but started to deepen over time. By the 2000s, however, relations began to strain, particularly due to the Palestinian issue. During its early years in power, the Justice and Development Party (AK Party) developed positive relations with both European and Middle Eastern countries. In this context, the AK Party government also developed relations with the state of Israel but consistently affirmed Turkey’s support for the Palestinian people. Consequently, significant crises erupted between the AK Party government, which adopted a pro-Palestinian stance during disputes or conflicts between Israel and Palestine, and Israel itself. This article employs a descriptive-analytical method to explain, from a macro perspective, the profound crises experienced between Turkey and Israel in the post-2000 period. Additionally, the article aims to address the primary causes of these crises and explore how they might evolve in the future.

Anahtar Kelimeler

Turkey, Israel, Palestine, AK Party, Crisis, Politics, Dispute.

Kaynakça

• AA. (2014). İsrail’in üç büyük operasyonunda 1679 kişi öldü. 15.04.2024. www.aa.com.tr/tr/dunya/israilin-uc-buyuk-operasyonunda-1679-kisi-oldu/142698.
• AA. (2021). İsrail’e karşı 2000 yılında başlayan İkinci İntifada’nın üzerinden 21 yıl geçti, 12.04.2024. www.aa.com.tr/tr/dunya/israile-karsi-2000-yilinda-baslayan-ikinci-intifadanin-uzerinden-21-yil-gecti/2377014.
• AA. (2022). Mavi Marmara saldırısının 12’nci yılı nedeniyle Fatih’te yürüyüş yapıldı. 28.04.2024. www.aa.com.tr/tr/gundem/mavi-marmara-saldirisinin-12inci-yili-nedeniyle-fatihte-yuruyus-yapildi/2602532.
• AA. (2023). Cumhurbaşkanı Erdoğan, İsrail Başbakanı Netanyahu’yu kabul etti. 16.05.2024. www.aa.com.tr/tr/gundem/cumhurbaskani-erdogan-israil-basbakani-netanyahuyu-kabul-etti/2996348.
• AA. (2024). Hamas, “Aksa Tufanı”na ilişkin rapor yayımladı. 18.05.2024. www.aa.com.tr/tr/israil-filistin-catismasi/hamas-aksa-tufanina-iliskin-rapor-yayimladi/318.
• Aksar. Y. (2012). Birleşmiş Milletler Palmer (Mavi Marmara) raporu ve uluslararası hukuk. Uluslararası İlişkiler Dergisi, 9(33), 23-40.
• Almog O. & Sever, A. (2017). Hide and seek? Israeli–Turkish relations and the Baghdad Pact. Middle Eastern Studies, 53(4), 609-623.
• Altunışık. M. (2010). Arap dünyasında Türkiye algısı (1. baskı). TESEV Yayınları.
• Bayraktar. A. (2015). Türkiye’nin Ortadoğu politikasında sivil toplum kuruluşları: 1990’lar ve 2000’lere ilişkin bir değerlendirme (Yüksek lisans tezi). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BBC. (2009a). Davos’ta Gazze Gerginliği, 20.04.2024. www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2009/01/090129_erdogan_perez_davos.shtml.
• BBC. (2009b). İsrail’le Türkiye’nin tatbikat krizi. 22.04.2024. www.bbc.com/turkce/haberler/2009/10/091011_israil_drill.
• BBC. (2010). Türkiye’yle İsrail arasında koltuk krizi, 25.04.2024. www.bbc.com/turkce/haberler/2010/01/100112_turkey_israel.
• BBC. (2011). Türkiye’den İsrail’e Mavi Marmara tepkisi. 27.04.2024. www.bbc.com/turkce/haberler/2011/09/110902_turkey_israel.
• BBC. (2013). Mavi Marmara: İsrail, Türkiye'den özür diledi. 03.05.2024. www.bbc.com/turkce/haberler/2013/03/130322_israil_turkiye_ozur.
• BBC. (2023a). Hamas’ın İsrail savunma sistemini aşmak için kullandığı motorlu paraşütler hakkında ne biliniyor? 10.05.2024. www.bbc.com/turkce/articles/c03e6xklp92o.
• BBC. (2023b). Erdoğan: İsrail, biz de seni savaş suçlusu olarak dünyaya ilan edeceğiz. 20.05.2024. www.bbc.com/turkce/articles/c2j9xr94jmro.
• Bir, Ç., & Sherman, M. (2002). Formula for stability: Turkey plus Israel. Middle East Quarterly, 4(9), 23-32.
• Boran, T. K. (2020). Adalet ve Kalkınma Partisi döneminde Türkiye-İsrail ilişkileri. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(44), 28-42.
• Bölme, S. M. (2009). Gazze'de katliam: Türkiye, Ortadoğu ve Filistin sorunu. SETA Analiz, (3), 1-18.
• Ceylan Ersoy, T. (2022). Türkiye-İsrail İlişkilerinde Yeni Dönem. 14.04.2024. www.aa.com.tr/tr/analiz/turkiye-israil-iliskilerinde-yeni-donem/2711497.
• CNN. (2009). “Erdoğan önce aynaya baksın”, 22.04.2024. www.cnnturk.com/dunya/erdogan-once-aynaya-baksin.
• CNN. (2011). Erdoğan: “Mavi Marmara saldırı savaş nedeni”, 28.04.2024. www.cnnturk.com/turkiye/erdogan-mavi-marmaraya-saldiri-savas-nedeni.
• Cohen, M. S., & Freilich, C. D. (2014). Breakdown and possible restart: Turkish–Israeli relations under the AKP. Israel Journal of Foreign Affairs, 8(1), 1-18.
• Çakmak, H. (2012). One Minute krizi. In H. Çakmak (Ed.), Türk dış politikasında 41 kriz 1924-2012 (ss. 317-322). Kripto Basım Yayım Dağıtım. Ankara.
• DHA. (2023). ABD’den veto kararıyla ilgili açıklama: Süreç aceleye getirildi, önerilerimiz reddedildi. 18.05.2024. www.dha.com.tr/dunya/abdden-veto-karariyla-ilgili-aciklama-surec-aceleye-getirildi-onerilerimiz-reddedildi-2356933.
• DW. (2023). İsrail’den Erdoğan’ın Hamas açıklamasına IŞİD’li yanıt. 19.05.2024. www.dw.com/tr/87israilden-erdo%C4%9Fan%C4%B1n-hamas-67214990.
• Eminoğlu, A. (2016). Tarihsel süreçte Türkiye İsrail ilişkilerinin değişen yapısı. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi, 7(15), 88-106.
• Erol, A. (2023). Evanjelikler, küreselleşmeciler, siyonistler bağlamında Gazze üzerine bir deneme. Uluslararası Akademik Birikim Dergisi, 6(5), 1104-1115.
• Euro News. (2023a). Türkiye-İsrail ekonomik ilişkileri ne durumda, ticaret hacmi AK Parti iktidarında nasıl değişti? 12.04.2024. www.tr.euronews.com/2023/10/11/turkiye-israil-ekonomik-iliskileri-ne-durumda-ticaret-hacmi-ak-parti-iktidarinda-nasil-deg.
• Euro News. (2023b). Erdoğan: Netanyahu, ekim, kasım gibi Türkiye'ye gelir, sonra bizim de iadei ziyaretimiz olacak. 18.05.2024. www.tr.euronews.com/2023/09/26/erdogan-netanyahu-ekim-kasim-gibi-turkiyeye-gelir-sonra-bizim-de-iadei-ziyaretimiz-olacak.
• Forward. (2011). Turkey: No Normalization of Israel Ties Without End to Gaza Blockade, 05.05.2024. www.forward.com/news/breaking-news/328109/turkey-no-normalization-of-israel-ties-without-end-to-gaza-blockade/.
• Gündüz, U., & Arıkan, İ. (2018). Türk-İsrail krizlerinin Türk medyasında temsil örneklerinin Fairclough’ın söylem analizi ile okunması. İnönü Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi (İnif E-Dergi), 3(2), 151-174.
• Gürses, E. (2009). Türk siyasal hayatında Milli Güvenlik Kurulu’nun yeri: 28 Şubat süreci örneği (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Hürriyet. (1998). Denizkızı Sağ salim. 14.04.2024. www.hurriyet.com.tr/gundem/denizkizi-sag-salim-39282630. Hürriyet. (2001). Şaron'un Türkiye ziyareti İsrail basının böldü, 14.04.2024. www.hurriyet.com.tr/gundem/saronun-turkiye-ziyareti-israil-basinin-boldu-38257430.
• Hürriyet. (2009). Erdoğan: “Davos krizi planlı değildi”. 20.04.2024. www.hurriyet.com.tr/dunya/erdogan-davos-krizi-planli-degildi-12799611.
• Hürriyet. (2013). İşte Karadayı’nın ifadesinin tam metni. 15.04.2024. www.hurriyet.com.tr/gundem/iste-karadayinin-ifadesinin-tam-metni-22282093.
• Hürriyet. (2023). 31 Mart 2004 Yerel Seçim Sonuçları, 23.04.2024. www.secim.hurriyet.com.tr.
• Independent. (2023). Hamas raporunun tam metni: “Aksa Tufanı'nı neden yaptık”. 12.05.2024. www.indyturk.com/node/692506/d%C3%BCnya/hamas-raporunun-tam-metni-aksa-tufan%C4%B1n%C4%B1-neden-yapt%C4%B1k#google_vignette.
• İHA. (2023). Cumhurbaşkanı Erdoğan'dan İsrail'e Filistin tepkisi!, 19.05.2024. www.iha.com.tr/haber-cumhurbaskani-erdogandan-israile-filistin-tepkisi-1184452.
• İHH. (2011). Mavi Marmara. 27.04.2024. www.ihh.org.tr/mavi-marmara.
• İHH. (2013). II. İntifada’nın başlangıcı. 12.04.2024. www.ihh.org.tr/haber/ii-intifadanin-baslangici-28-eylul-2000-1884.
• İHH. (2023). Tüm Türkiye Filistin İçin Ayakta! 20.05.2024, www.ihh.org.tr/haber/tum-turkiye-filistin-icin-ayakta.
• İnat, K. vd. (2017). AK Parti’nin 15 Yılı. Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı (SETA) Yayınları, İstanbul.
• Kaşani, V. (2023). Filistin İslami Direniş ve Aksa Tufanı, El-Mustafa Yayınları. 1. Baskı. İstanbul.
• Kaya, E. (2010). Türkiye-İsrail ilişkilerinde yeni dönem. Bilge Strateji, 2(2), 93-114.
• Kösebalaban, H. (2011). Turkey and the New Middle East: Between Liberalism and Realism. Perceptions: Journal of International Affairs, 16(3), 93-114.
• Milliyet. (2001). İsrail’e bir bakan, bir paşa. 15.04.2024. www.milliyet.com.tr/siyaset/israil-e-bir-bakan-bir-pasa-5218918.
• Milliyet. (2011). Koltuk krizi kasıtlı değildi büyükelçiye şaka yaptım. 26.04.2024. www.milliyet.com.tr/dunya/koltuk-krizi-kasitli-degildi-buyukelciye-saka-yaptim-1406077.
• Milliyet. (2014). Bölücü senaryo meşrulaştırılıyor. 16.04.2024. www.milliyet.com.tr/siyaset/bolucu-senaryo-mesrulastiriliyor-1905115.
• Mucuk, H., Özdemir, H. ve Anik, M. A. (2023). El-Aksa Tufanı operasyonu ve Türkiye’de kamuoyunun Filistin algısı. Fikriyat Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 3(2), 101-118.
• Murinson, A., Turkey’s Entente with Israel and Azerbaijan: State identity and Security in the Middle East and Caucasus, Londra ve New York: Routledge, 2010.
• NTV. (2010). Pentagon: Gazze yardımlarına ilişkin “alternatif rota” görüşmeleri devam ediyor. 26.04.2024. www.ntv.com.tr/dunya/pentagon-gazze-yardimlarina-iliskin-alternatif-rota-gorusmeleridevam-ediyor,PI-6-YRUekquJFngnrZMCA.
• NY Times. (2024). As Turkey Cuts Trade Ties, Israel’s Isolation Grows. 20.05.2024. www.nytimes.com/2024/05/03/world/middleeast/turkey-israel-gaza-cease-fire.html.
• Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM) Raporu. (2011). Gazze Sorunu: İsrail Ablukası, Uluslararası Hukuk, Palmer Raporu ve Türkiye’nin Yaklaşımı. Rapor No: 71. 28.04.2024. www.orsam.org.tr//d_hbanaliz/Analiz_71_tr.pdf.
• Özcan, G. (2005). TESEV Dış Politika Analiz Serisi 1: Türkiye ile İsrail İlişkilerinde Dönüşüm. İstanbul.
• Özdağ, Ü. (2011). “Ankara ile Tel Aviv Arasındaki Kriz Ne Kadar Gerçek”. 21.yy. Enstitüsü. 25(5), 21-30.
• Pirinççi, F. (2023). “Geçmişten Gelen Tecrübesiyle Türkiye Arabulucu Olacaktır”, Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı (SETA) Yayınları, 14.04.2024. www.setav.org/prof-dr-pirincci-gecmisten-gelen-tecrubesiyle-turkiye-arabulucu-olacaktir.
• Rudaw. (2023). İsrail’in 11 Eylül’ü: Hamas’ın Aksa Tufanı operasyonu. 05.05.2024. www.rudaw.net/turkish/kurdistan/101020231.
• Sabah. (2010). İsrail’den Türkiye’ye “alçak koltuk” ayıbı. 25.04.2024. www.sabah.com.tr/gundem/2010/01/13/israilden_turkiyeye_alcak_koltuk_ayibi.
• Sever, A., & Gök, G. O. (2016). The UN factor in the "regional power role" and the Turkish case in the 2000s. Cambridge Review of International Affairs, 1-36.
• Stratejik Düşünce Enstitüsü (SDE) Analiz (2011), “Türkiye-İsrail İlişkileri”, Stratejik Düşünce Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Koordinatörlüğü, 1-60.
• Süer, B. (2012). “Suriye-İsrail Barış Görüşmeleri: Olgunlaşma Teorisi Perspektifinden Bir Analiz”. Ortadoğu Etütleri, 3 (2), 217-254.
• Şalom. (2006). Hamas Heyeti’nden Ankara’ya Ziyaret. 16.04.2024. www.salom.com.tr/arsiv/haber/62652/hamas-heyetinden-ankaraya-ziyaret.
• Şalom. (2009). İsrail ile Gerilim. 22.04.2024. www.salom.com.tr/arsiv/haber/69913/israil-ile-gerilim.
• Şenel, B. (2014). İsrail Devleti’nin kuruluşunda Türkiye’nin İsrail’i tanıma süreci. Akademik Orta Doğu: Altı Aylık Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, 9(17), 157-178.
• T.C. Dışişleri Bakanlığı Güncesi. (1999). Dışişleri Bakanlığı Araştırma ve Yayın Dairesi Başkanlığı (ARYD). Ankara.
• T.C. Dışişleri Bakanlığı Tarihçesi. (1993). Dışişleri Bakanlığı Eğitim Merkezi (DBEM). Ankara.
• T.C. Ticaret Bakanlığı. (2023). İsrail’e İhracat Kısıtlaması. 19.05.2024. www.ticaret.gov.tr/haberler/israile-ihracat-kisitlamasi.
• The Jerusalem Post. (2009a). Israel: Erdogan’s words “unacceptable”. 17.04.2024. www.jpost.com/israel/israel-erdogans-words-unacceptable.
• The Jerusalem Post. (2009b). The political Logic of Erdoğan’s Attacks on Israel. The Turkish PM’s vitriol is part of an effort to change the country’s balance between mosque and state. 22.04.2024. www.jpost.com/middle-east/behind-closed-doors-turkey-looking-to-improve-relations-with-israel-794881.
• Toğa, O. (2023). İran Basınında Aksa Tufanı Operasyonu ve Türkiye. 1. Baskı. İran Araştırmaları Merkezi (İRAM) Yayınları. İstanbul.
• Topçu, İ. (2018). Türkiye-İsrail İlişkilerinin İlk Yılları (1948-1952). History Studies, 10(2), 161-175.
• TRT Haber. (2011). Erdoğan’dan tarihi iki talep. 02.05.2024. www.trthaber.com/haber/gundem/erdogandan-tarihi-iki-talep-10014.html.
• TRT Haber. (2023). İsrail menşeli ürünler için boykot kararı. 20.05.2024. www.trthaber.com/haber/guncel/israil-menseli-urunler-icin-boykot-karari-810236.html.
• Tür, Ö. (2009). “Turkey-Israel Relations: From Close Cooperation to Tension”. Ortadoğu Analiz. 1(4), 22-29.
• Tüysüzoğlu, G. (2014). Değişen bölgesel denklemler ışığında Türkiye-İsrail ilişkilerinde işbirliğini tetikleyen unsurlar. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 3(3), 588-609.
• Uzer, M. (2003). Filistin meselesi gölgesinde Türkiye-İsrail ilişkileri. KOK Sosyal ve Siyasal Araştırmalar Dergisi, 5(1), 210-223.
• Vatan. (2011). İşte tartışılan Palmer Raporu. 01.05.2024. www.gazetevatan.com/gundem/iste-tartisilan-palmer-raporu-397544.
• VOA. (2023a). Erdoğan’ın “İsrail’e karşı sertleşen söylemi” İslami kesimde nasıl karşılık buldu? 15.04.2024. www.voaturkce.com/a/erdoganin-israile-karsi-sertlesen-soylemi-islami-kesimde-nasil-karsilik-buldu/7327235.html.
• VOA. (2023b). Her türlü işgalin karşısında durmaya devam edeceğiz. 16.05.2024. www.voaturkce.com/a/erdogandan-israil-ve-hamasa-itidal-cagrisi-her-turlu-isgalin-karisinda-durmaya-devam-edecegiz/7300881.html.
• Yeltin, H. (2021). Türkiye-İsrail İlişkilerinde Son Dönem Krizleri: Türk Muhalefetinin ve Kamuoyunun Yaklaşımı. Artuklu Kaime Uluslararası İktisadi ve İdari Araştırmalar Dergisi, 4(1), 1-33.
• Yılmaz, E. (2010). “Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Türkiye-İsrail İlişkileri”. Akademik Ortadoğu. 4(2), 49-65.
• YSK. (2009). 29 Mart 2009 mahalli idareler genel seçimleri. 23.04.2024. www.ysk.gov.tr/tr/29-mart-2009-mahalli-idareler-genel-secimleri/2820.
• Zürcher E. J. (2020). Çev. Yasemin Saner. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. 4. Basım, İletişim Yayınları. İstanbul.