ÇAĞATAYCADA BİRLEŞİK ZARF-FİİLLER

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 4, 23 - 55

Emel Tekin , Zühal Ölmez

Öz

Zarf-fiil ekleri; Türkçe ifade kabiliyetinin tekdüzelikten sıyrılıp dilin uzun ve zengin anlatım imkânı kazanmasında önemli yapılardır. Dilin daha etkileyici ve incelikli kullanılmasını sağlayan tek başına bir yargı bildirmeyen bu eklerin temel görevi, eklendiği fiilleri cümle içerisinde zarflaştırmaktır. Türkçenin en eski tarihi döneminden itibaren çağdaş Türk dillerine değin kullanılan çok sayıda zarf-fiil eki bulunmaktadır. Bu tarihi süreçte bazı eklerin seyrekleştiği, mevcut işlevlerinden bir kısmını kaybettiği ya da kullanımdan düştüğü; bazılarının ise yeni anlam ve işlevler kazandığı görülür. Yapı bakımından çeşitli değerlendirilmeleri bir tarafa bırakıldığında, bu ekleri basit ve birleşik olarak ikiye ayırmak mümkündür. Zarf-fiil eklerinin bir kısmı kullanım sahasına çıktığından beri zarf-fiil işlevindeyken; bir diğer kısmı asıl işlevi zarf-fiil eki olmayan, sonradan yüklenen eklerdir. Bu çalışmada bazı ek ve edatların bir araya gelmesi vasıtasıyla oluşan birleşik yapılı zarf-fiil ekleri ele alınacaktır. Bu birleşik zarf-fiil yapılarının meydana gelmesinde en büyük katkıyı sıfat-fiil ekleri sağlamaktadır. Sıfat-fiil ekleri kadar yaygın ve çeşitlilik göstermese de elbette isim-fiil eklerinin söz konusu yapıların oluşmasında azımsanmayacak bir rolü vardır. Türkçenin tarihi devirlerinin ardından Özbekçe ile Yeni Uygurcadaki birleşik yapılı zarf-fiil eklerinin kullanımına ilişkin kısaca bilgi verilecek olan bu makalenin esasını Çağatayca metinlerden tespit edilen örnekler teşkil edecektir. Çağataycanın farklı dönemlerinden alınan birleşik zarf-fiil ekli yapıların geçtiği beyit/cümlelerin metinde bulunduğu beyit ve sayfa numaraları parantez içerisinde belirtilecektir. Bu birleşik yapıların cümleye sağladığı anlamı vermek için örnekler Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. İlgili yapıların Çağatayca metinlerdeki kullanımları üzerinden cümledeki anlam ve işlevleri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Çağatayca, Fiilimsiler, Zarf-Fiil Ekleri, Birleşik Zarf-Fiiller

COMPOUND GERUNDIUMS IN CHAGATAI

Öz

Gerundium suffixes are crucial structures in Turkish, offering a means to break free from monotony and enabling a richer and more nuanced expression. These suffixes, which do not carry a judgment on their own, play a significant role in enhancing the subtlety and impact of language by adverbializing the verbs to which they are added in a sentence. Many gerundium suffixes have been used throughout the history of the Turkish language, from its earliest periods to contemporary Turkish languages. Over time, some of these suffixes have become rare, lost some of their original functions, or fallen out of use, while others have developed new meanings and functions. When various evaluations in terms of structure are left aside, it is possible to divide these suffixes into two as simple and compound. While some gerundium suffixes have functioned as adverbial markers since their inception, others were originally used for different purposes and later acquired the role of gerundium suffixes. This study focuses on compound gerundium suffixes, which result from the combination of certain suffixes and prepositions. The greatest contribution to the formation of these compound structures of gerundium is made by participle suffixes. Although not as widespread or varied as participle suffixes, infinitive suffixes certainly play a significant role in the formation of these structures. This article will examine the use of compound adverbial-verb suffixes in Uzbek and New Uyghur, tracing their historical development through the Turkish language periods, with a particular focus on examples from Chagatai texts. The couplet and page numbers of the sentences containing compound gerundium suffixes from different periods of Chagatai will be provided in parentheses. To illustrate the meanings conveyed by these structures, the examples will be translated into Turkish. The meanings and functions of these structures within sentences will be analyzed based on their usage in Chagatai texts.

Anahtar Kelimeler

Chagatai, Non-Finite Verbal Forms, Gerundium Suffixes, Compound Gerundiums

Kaynakça

• Ata, A. (2016). Harezm-Altınordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayraktar, N. (2018). Türkçede Fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgegil, M. K. (2009). Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A Grammar of Chagatay. München: LINCOM Europa.
• Çağatay, S. (1948). “Eski Osmanlıca’da Fiil Müştaklarından III. Gerundifler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, (6), 27-47.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi (Modern Türk Dil Bilgisi Çalışmalarının Kapsamlı İlk Örneği). (A. U. Elöve, Çev.) (A. Benzer, günümüz Türkçesine uyarlayan). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Eckmann, J. (1959). “Das Chwarezmtürkische”. Philologiae Turcicae Fundamenta. vol. 1. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. 113-137.
• ________. (1959). “Das Tschagataische”. Philologiae Turcicae Fundamenta. vol. 1. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. 138-160.
• ________. (1966). Chagatay Manual. Bloomington: Indiana University Publications Uralic and Altaic Series.
• Ediskun, H. (2007). Türk Dilbilgisi (Sesbilgisi-Biçimbilgisi-Cümlebilgisi). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçede İsim-Fiiller. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ____________. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2020). Kutadgu Bilig Grameri-Fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: E. J. Brill.
• Ergin, M. (2007). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2001). “Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf-Fiiller”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (5), 122-143.
• Gülsevin, G. ve Boz, E. (2022). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Güner, G. (2020). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• __________. (2021). Karahanlı Türkçesinde Fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hatiboğlu, V. (1969). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hengirmen, M. (2005). Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Hünerli, B. (2012). Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde Zarf-Fiiller. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Trakya Üniversitesi.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, N. (1990). Yeni Dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• _______________. (2019). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mansuroğlu, M. (1959). “Das Karakhanidische”. Philologiae Turcicae Fundamenta. vol. 1. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. 87-112.
• Negiş, Z. (2015). Kuzey (Kıpçak) Grubu Türk Şivelerinde Zarf-Fiiller. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Öztopçu, K. (2007). “Kısa Memlûk Kıpçakçası Grameri”. (Festschrift in Honor of András J. E. Bodrogligeti) Türk Dilleri Araştırmaları. 17. 249-282.
• Öztürk, R. (1997). Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ____________. (2020). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (2001). Ebū Ḥayyān, Kitābu’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk (Fiil: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi). Ankara: Köksav.
• Schinkewitz. J. (1947). Rabġūzì Sentaksı. (S. Paylı, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tanç, M. (2002). Kazak Türkçesinde Zarf-Fiiller -Muhtar Evezov’un Tandamalı Engimeler Adlı Eseri Üzerinde Bir Çalışma- (Şekil-Anlam-İşlev ve Türkiye Türkçesindeki Karşılıkları). [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Çukurova Üniversitesi.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tiken, K. (2020). Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Zarf-Fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tolkun, S. (1999). Kırgız Türkçesi’nde Mastar, Partisip ve Gerundiumlar. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• ______________. (2009). Özbek Türkçesinde Fiilimsiler. İstanbul: Dijital Sanat Yayınları.
• Toprak, F. (2005). Harezm Türkçesinde Fiil.
• Tuncer, H. (1996). Türk Dilinde Zarf-Fiiller. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Trakya Üniversitesi.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Yılmaz, Ö. D. (2019). Türkiye Türkçesinde Eylemsi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yücel, B. (2000). “Türkiye Türkçesinde Zarf-Fiil Eklerinin Yapı Bakımından Sınıflandırılması Üzerine”. Türklük Bilimi Araştırmaları, (9), 75-114.