THE DISSIPATION OF MORALITY WITHIN THEOLOGICAL DISCUSSIONS

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 271 - 293, 28.03.2025

Fikrullah Çakmak

Öz

The primary aim of this study is to examine the role of the science of kalam in theological debates throughout history and its position in the relationship between theology and ethics. One of the most striking problems of today is the weakening of social values and the issue of moral corruption. Numerous factors, such as modernization, urbanization, economic problems, deficiencies in education, and political influences, can be considered among the causes of moral decline. However, at the center of these discussions lies the question of why Islam has not been able to fully achieve its goal of leading individuals to moral maturity, referred to as aḥsen-i taḳvîm, the highest level of human perfection. The science of kalam, regarded as one of the significant disciplines capable of assuming this responsibility in the history of Islamic thought, has the potential to guide social and ethical issues while addressing matters of belief, existence, and knowledge. However, the historical focus of kalam on metaphysical and theological debates has, in some cases, led to the relegation of moral principles to the background. Particularly, the fact that these discussions have been shaped by social and political contexts has resulted in the ethical dimensions of the issues addressed by kalam receiving less emphasis. This situation can be considered a deficiency in the context of moral corruption within Islamic societies. It is evident that the theological teachings in the Qur'an contain profound moral content and establish a strong connection between theology and ethics. Ethics emerges as the practical manifestation of theological principles at both the individual and societal levels. In this context, while examining the relationship between theological teachings and ethics, the science of kalam must take into account Islam's holistic perspective. This study critically discusses the extent to which the moral principles frequently emphasized by revelation have been overshadowed by the intensity of kalam discussions throughout its historical development, and how the visibility of the moral dimension has gradually diminished over time. As a result, it is suggested that integrating theological discourses with moral principles in kalam could make a significant contribution to strengthening morality on both an individual and societal level in Islamic societies. In this regard, the development of a more holistic discourse within kalam can serve both the historical role of the discipline and the moral and social transformation of Islamic societies.

Anahtar Kelimeler

Theology, Ethics, Mission, Debate, Dissipation

KELAMÎ TARTIŞMALAR İÇERİSİNDE AHLAKIN BUHARLAŞMASI

Öz

Bu çalışmanın temel amacı, kelam ilminin tarihsel süreçte teolojik tartışmalarda aldığı rolü ve bu süreçte teoloji ile ahlak arasındaki ilişkideki konumunu ele almaktır. Günümüzün en dikkat çekici problemlerinden biri, toplumsal değerlerin zayıflaması ve ahlaki yozlaşma meselesidir. Modernleşme, kentleşme, ekonomik sorunlar, eğitimdeki yetersizlikler ve siyasal etkenler gibi birçok faktör, ahlaki yozlaşmanın sebepleri arasında değerlendirilebilir. Bununla birlikte, İslam'ın bireyleri ahlaki olgunluğa yani aḥsen-i taḳvîm olarak ifade edilen en mükemmel insan mertebesine ulaştırma hedefini neden tam anlamıyla gerçekleştiremediği sorusu, bu tartışmaların merkezinde yer almaktadır. İslam düşünce tarihinde bu sorumluluğu üstlenebilecek önemli disiplinlerden biri olarak görülen kelam ilmi, inanç, varlık ve bilgi konularını ele alırken toplumsal ve ahlaki meselelere de rehberlik edebilme potansiyeline sahiptir. Ancak, kelam ilminin tarihsel süreçte daha çok metafizik ve teolojik tartışmalara odaklanması, bazı durumlarda ahlaki ilkelerin geri planda kalmasına neden olabilmiştir. Özellikle bu tartışmaların sosyal ve siyasi bağlamlarla şekillenmesi, kelamın ele aldığı meselelerde ahlaki yönlerin daha az vurgulanmasıyla sonuçlanmıştır. Bu durum, İslam toplumlarında ahlaki yozlaşma bağlamında ele alınabilecek bir eksiklik olarak değerlendirilebilir. Kur’an’da yer alan teolojik öğretilerin derin bir ahlaki içerik barındırdığı ve bu öğretilerin teoloji ile ahlak arasında güçlü bir bağ kurduğu açıkça görülmektedir. Ahlak, teolojik ilkelerin birey ve toplum düzeyinde uygulanabilir bir tezahürü olarak karşımıza çıkar. Bu bağlamda, kelam ilmi, teolojik öğretiler ile ahlak arasındaki ilişkiyi ele alırken, İslam'ın bütüncül bakış açısını göz önünde bulundurmalıdır. Bu çalışma, kelam ilminin tarihsel gelişimi içerisinde vahyin sıklıkla vurguladığı ahlaki ilkelerin, kelamî tartışmaların yoğunluğu içerisinde ne ölçüde geri planda kaldığını ve bu bağlamda ahlaki boyutun görünürlüğünün zamanla nasıl azaldığını eleştirel bir bakış açısıyla tartışmaktadır. Sonuç olarak, İslam toplumlarında ahlakın bireysel ve toplumsal düzeyde güçlenebilmesi için kelam ilminde teolojik söylemlerin ahlaki ilkelerle birlikte ele alınmasının önemli bir katkı sağlayabileceği öne sürülmektedir. Bu bağlamda, kelamın daha bütüncül bir söylem geliştirmesi hem disiplinin kendi tarihsel rolüne hem de İslam toplumlarının ahlaki ve toplumsal dönüşümüne hizmet edebilir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Ahlak, Misyon, Tartışma, Buharlaşma

Kaynakça

• Akdemir, F. (2019). İlk Dönem İman-Siyaset İlişkisi, İmanın Araçsallaştırılması (Sâlim b. Zekvân’ın es-Sîre Eseri Bağlamında). Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 4(1), Article 1.
• Audi, R. (1999). The Cambridge Dictionary Of Philosophy (Second Edition). Cambridge University Press.
• Ayğan, F. (2017). Müteahhirûn Döneminde Kelâmın Metafizik Olarak İnşâsının Yöntemsel Boyutları. Kelâm İlminde Metodoloji Sorunu, 121-145.
• Bardakoğlu, A. (2017). Ahlâkın Fıkıh Kuralları Arasında Buharlaşması. Eskiyeni, 35, Article 35.
• Buğra, A. (2001, Mayıs). Bir Krize ve Bir Ahlâki Ekonominin Çöküşüne Dair. birikimdergisi, 145. https://birikimdergisi.com/dergiler/birikim/1/sayi-145-mayis-2001/2336/bir-krize-ve-bir-ahlaki-ekonominin-cokusune-dair/6237
• Bulduklu, Y. (2019). Eleştirel Çalışmalarda Nitel Araştirma Yöntemi Olarak Gömülü Teori. Kritik İletişim Çalışmaları Dergisi, 1(1), Article 1.
• Carpenter, T. P., & Marshall, M. A. (2009). An Examination of Religious Priming and Intrinsic Religious Motivation in the Moral Hypocrisy Paradigm. Journal for the Scientific Study of Religion, 48(2), 386-393. https://doi.org/10.1111/j.1468-5906.2009.01454.x
• Cevizci, A. (2005). Paradigma felsefe sözlüğü. Paradigma Yayınları.
• Çetin, M. (2013). Mâturidiliğin Siyaset (Hilâfet/İmâmet) Anlayışı [Doktora]. Atatürk Üniversitesi.
• Derveze, İ. (1383). Et-Tefsîru’l-Hadîs (Cilt. 1-10). Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye.
• Doğan, L. (1954). Hasan Basri’nin Kader Hakkında Halife Abdülmelik b. Mervan’a Mektubu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(3-4), Article 3-4.
• Duran, R. (2022). Türkiye Aile Yapısının Geleceğine Yönelik Çıkarımların Değerlendirilmesi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Kadın ve Aile Araştırmaları Dergisi, 2(1), Article 1.
• Ebû Dâvud, S. b. E. S. (t.y.). Sünen-i Ebû Dâvud (Cilt. 1-4). El-Mektebetu’l-Aṣriyye.
• el-Âmidî, S. (2002). Ebkâru’l-Efkâr fî Usûlu’d-Dîn (Ahmed Muhammed Mehdî, Ed.; Cilt. 1-5). Dâru’l-Kutubi’l-Vesâikı’l-Kavmiye.
• el-Bâkıllânî, E. B. M. b. T. (1987). Temhîdu’l-Evâil fî Telhîsu’d-Delâil. Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekafiyye.
• el-Bâkıllânî, E. B. M. b. T. (2000). El-İnsâf (2. bs). Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs.
• el-Buhârî, E. A. M. b. İ. (1993). Sahîhu’l-Buhârî (5. bs, Cilt. 1-7). Dâru ʾİbn Kesîr.
• el-Câbiri, M. Â. (2015). Arap Ahlaki Aklı (M. Çelik, Çev.). Mana Yayınları.
• el-Cürcânî, S. Ş. (1983). Kitâbu’t-Tarîfât. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• el-Cürcânî, S. Ş. (2015). Şerhu’l-Mevâkıf (Ö. Türker, Çev.; Cilt. 1-3). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• el-Eşʿârî, E.-H. A. b. İ. (1344). Risâle fî İstihsâni’l-Havz fī İlmi’l-Kelâm (2. bs). Matbaatu Meclis-i Dâiratu’l-Meârif en-Nizāmiyye.
• el-Eşʿârî, E.-H. A. b. İ. (1955). Kitâbu’l-Luma fi’r-Red alâ Ehli’z-Zey ve’l-Bida. Matbaatu Mısr.
• el-Gazzâlî, E. H. M. (2003). El-Maksadu’l-Esnâ fî Şerhi Meânî Esmâillâhi’l-Hüsnâ. Dâru İbn Hazm.
• el-Gazzâlî, E. H. M. (2004). El-İktisâd fi’l-İtikad. Dāru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye.
• el-Gazzâlî, E. H. M. (t.y.). İhyâu Ulûmi’d-Dîn (A. Serdaroğlu, Çev.; Cilt. 1-4). Huzur Yayınevi.
• el-Kummî, E.-H. A. b. İ. (t.y.). Tefsîru’l-Kummî (Cilt. 1-2). Dâru’l-Kitâb.
• el-Mâtürîdî, E. M. M. b. M. (1431). Kitābu’t-Tevḥīd. Dâru’l-Câmiâti’l-Mısriyye.
• el-Pezdevî, E.-Y. M. (2003). Usûlu’d-Dîn. El-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs.
• Engin, M. (2022). Türkiye’de Aile Yapısının Dönüşümü: Sorunlar ve Beklentiler. Uluslararası Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi, 2(1), Article 1.
• er-Râzî, F. (1420). Mefâtîhu’l-Ğayb (Cilt. 1-32). Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabī.
• er-Râzî, F. (2019). Me‘âlimü Usûli’d-Dîn (Muhammet Altaytaş, Çev.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• et-Teftâzânî, S. M. b. F. (t.y.). Şerhu’l-Akâidi’l-Nesefiyye. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabī.
• Farûkî, İ. R. (2006). Tevhid (Dilaver Yardım & Latif Boyacı, Çev.). İnsan Yayınları.
• Fazlur Rahman. (2014). İslam ve Çağdaşlık (A. Açıkgenç & M. H. Kırbaşoğlu, Çev.). Ankara Okulu Yayınları. Güngör, E. (1997). Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak. Ötüken Neşriyat.
• Hacıkeleşoğlu, H. (2021). Ergenlerde Sosyal Medya Bağımlılığı, Dindarlık Ve Ahlaki Kayıtsızlık İlişkisi Üzerine Bir Araştırma. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 21(2), Article 2. https://doi.org/10.33415/daad.954334
• Halîl b. Ahmed. (2003). Abdulhamîd Hindâvî (Ed.), Kitâbu’l-Ayn (Cilt. 1-4). Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• Hamidullah, M. (1993). İslam Peygamberi (Hayatı ve Faaliyeti) (S. Tuğ, Çev.; Cilt. 1-2). İrfan Yayıncılık.
• İbiş, F. (2015). Mâtürîdî’de İman-Ahlak İlişkisi. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi, 13(2), Article 2. https://doi.org/10.18317/kader.67366
• İbn Dureyd. (1987). Cemheratu’l-Luğa (Cilt. 1-3). Dâru’l-İlmi li’l- Melâyîn.
• İbn Teymiyye, E.-A. T. A. (1996). El-Îmân. Mektebetu’l-İslâmî.
• İzmirli, İ. H. (1339). Yeni İlm-i Kelam (Cilt. 1-2). Şehzâdebaşı Evkâf İslâmiyye Matbaası.
• Kâdılkudât Abdülcebbâr, b. A. (2013). Şerhu’l-Usûli’l-Hamse (Mu‘tezile’nin Beş İlkesi) (İ. Çelebi, Çev.; Cilt. 1-2). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Kara, B. (2018). Türkiye’de Aile Yapısının Değişimine Etki Eden Dinamikler. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 40, Article 40. https://doi.org/10.17498/kdeniz.399236
• Karakuş, N., Karacaoğlu, M. Ö., & Keten, M. (2020). Ortaokul öğrencilerinin kullandığı argo kelimeler çerçevesinden dil ahlakına genel bir bakış. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Ö7, Article Ö7. https://doi.org/10.29000/rumelide.808340
• Koca, S. (2016). Ahlak Kavramı Üzerine Etimolojik ve Semantik Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 57(2), Article 2.
• Lacey, A. R. (1996). A Dictionary Of Philosophy. Routledge.
• Malhotra, D. (2010). (When) are Religious People Nicer? Religious Salience and the “Sunday Effect” on Pro-Social Behavior. Judgment and Decision Making, 5, 138-143. https://doi.org/10.2139/ssrn.1297275
• Mâlik b. Enes, E. A. (1985). El-Muvatta (Cilt. 1-2). Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi.
• Mavil, K. A. (2016). Güncel ‘Kader’ Tartışmalarına Bir Katkı. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi, 14(2), Article 2.
• Mert, M. (2002). Kelamî Tartışmaları Kur’ân Ayetleriyle Temellendirmenin İçerdiği Sorunlar. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), Article 1.
• Obermann, J. (2006). İslam’ın İlk Döneminde Politik Teoloji: Hasan el-Basri’nin Kader Üzerine Mektubu (M. Mert, Çev.). Kelâm Araştırmaları Dergisi<br /> Kader, IV(2), Article 2.
• Okumuş, E. (2017). Modern Toplumda Ahlâk ve Gençlik. Gençlik Araştırmaları Dergisi, 5(11), Article 11.
• Özdemir, M. (2002). Ezeli Bilgi Anlayışının Problematik Yönü. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(1), Article 1.
• Shariff, A. F., & Norenzayan, A. (2007). God Is Watching You: Priming God Concepts Increases Prosocial Behavior in an Anonymous Economic Game. Psychological Science, 18(9), 803-809. https://doi.org/10.1111/j.1467-9280.2007.01983.x
• Solmaz, B. (2011). Modernlik Ve Modernleşme Kuramlarına Yöneltilen Eleştiriler. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 32(32), Article 32.
• Süt, A. (2010). İslam Düşüncesinde İlk Muhalif:Ma’bed el-Cüheni. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi, 8(2), Article 2.
• Şahin, H. (2011). İlk Dönem Kader Tartışmalarında Siyasetin Rolü. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 36, Article 36.
• Şeyh Sadûk İbn Bâbeveyh, E. C. M. (1413). El-İtikâdât (1. bs). Mutemeri Âlemi’l-Elfiyye.
• Tanrıverdi, E. (2006). Yunanca-Arapça Çeviri Sürecinde Harran Okulu. Harran Okulu Sempozyumu, I, 176-185.
• Taşçı, Ö. (2006). Kelam İlminin “Kelam” olarak İsimlendirilmesinde Vâsıl b. Ata’nın Takip Ettiği Yöntemin Muhtemel Katkıları Üzerine. Dini Araştırmalar, 9(26), Article 26.
• Turşak, M. (2022). Kur’an’da İtaat Kavramı ve Ülü’l-Emre İtaatin Mahiyeti. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 8(1), Article 1.
• Ulukütük, M. (2010). İslam Düşüncesinde Tercüme Faaliyetleri: Hermeneutik ve Bibliyografik Bir Katkı. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi<br /> Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi, I(2), Article 2.
• Uzun, N. (2012). “Bağlam”ı Göz Ardı Etmek: Siyâsî Mücadelelerde Âyetlerin Kullanımı. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37, Article 37.
• Varsak, O. (2022). Sosyal Medyanın Dinî Yaşantıya Etkileri: Bursa İl Merkezindeki Lise Öğrencileri Örneği. Din ve Bilim - Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 5(1), Article 1. https://doi.org/10.47145/dinbil.1116438
• Zhanykulov, N. (2022). Modern Toplumda Din ve Ahlak. Tabula Rasa: Felsefe ve Teoloji, 38, Article 38.