Viking Şehri Birka ve Hâkānü Rûs

Yıl 2020, Sayı: 4, 1 - 19, 31.12.2020

Erman Şan

https://doi.org/10.48068/trad.822433

Öz

İbn Rüste’nin (ö. 301/913 sonrası) el-A‘lâku’n-nefîse’sinde Rusların hükümdarlarından Hâkānü Rûs (خاقان رُوس) şeklinde bahsedilir. Bu ifadenin tam olarak karşılığı “Rus Hakanı” veya “Rus Kağanı”dır. Bunu destekleyen ve hatta tamamen aynı manaya gelen bir diğer ifadeyse, IX. yüzyılda Latince kaleme alınmış olan Annales Bertiniani isimli anonim kronikte bulunur. Burada 839 yılı olayları aktarılırken, Doğu Roma İmparatoru Theophilus’a (829-842) elçilerini göndermiş olan kuzeyli bir hükümdardan da Rhos chacanus yani “Rus Hakanı” veya “Rus Kağanı” şeklinde bahsedilir. Bu noktadan itibaren konuya dair asıl mesele, şayet hâkān ve chacanus birer özel isim değil de unvansa, söz konusu Rhos veya Rûs yöneticisinin Avrasya bozkırlarına ve bilhassa Türklere ait olan kagan () unvanını kullanmasının mantıklı bir açıklamaya ihtiyaç duymasıdır. Konu hakkında hâlâ tam bir mutabakat sağlanamamış olmasına rağmen, Erken Rus tarihinin en önemli yazılı kaynakları olma özelliğine sahip Ortaçağ İslâm tarih ve coğrafya literatüründe bulunan başkaca bilgiler söz konusu karışıklığa açıklık kazandırma noktasında önemli bir rol oynar. Bu kaynaklardaki bilgiler de göz önünde bulundurulduğunda, söz konusu Hâkānü Rûs’un İsveç’teki Björkö adasında bulunan ve Viking Çağı’nın ilk şehri olan Birka’nın yöneticisi olduğu kanaatinin ağır bastığı söylenebilir. Zaten araştırmacıların vurguladıkları gibi, İslâm kaynaklarında Rûs denilmekle kastedilenler de tam olarak Birka’nın da dâhil olduğu bölgenin İskandinavları idiler. VIII. yüzyıldaki kuruluşunun ardından IX. yüzyıl ortalarından itibaren önemli bir siyasî ve ticarî merkez olarak parlayan Birka’nın krallar tarafından idare edildiğine dair IX. yüzyılda kaleme alınmış Vita Anskarii’de de güçlü emareler vardır. İşte bu krallar, güneye inen Rûs tüccarlarının en önemli ticarî ortakları olan Hazarları aradan çıkarmaya çalışmış gibi gözükmektedirler. Çünkü kontrol ettikleri coğrafya nedeniyle Hazarlar, İskandinavya gibi kuzey memleketlerinin değerli ürünlerinin güneydeki İslâm ve Doğu Roma diyarlarına taşınması konusundaki en önemli aracılardı. Hatta Ortaçağ İslâm tarihçilerinin ve coğrafyacılarının da belirttiği gibi, Hazar Kağanlığı’nın gelirlerinin neredeyse tamamı, söz konusu ticarette oynadıkları aracılık sayesinde elde edilmekteydi. Bu aracılığa bir son vermek isteyen Birka yöneticileri ya da Hâkānü Rûs’u, Müslümanlar ve Doğu Roma nezdinde kendilerini, kağana sahip bir kağanlık olarak lanse etmiş olmalıdırlar.

Anahtar Kelimeler

Rus tarihi, Birka, Rûs, Vikingler, Hazar Kağanlığı, İbn Rüste, Doğu Roma İmparatorluğu, Abbâsîler

Birka the Viking City and the Hāqān of Rūs

Öz

In Ibn Rusta’s (d. after 301/913) work al-A‘lāk al-nafīsa, the ruler of the Russians is described as Hāqān of Rūs (خاقان رُوس). The exact equivalent of this definition is the “Kagan of the Russians”. As it’s known, kagan () is a title used especially by the Türks. If the hākān is a title rather than a personal name, use this title of Russians ruler should explain in a logic manner. Considering other information found in Medieval Islamic written sources, we can say that Hāqān of Rūs was the ruler of Birka in Sweden, the first city of the Viking Age. After its founding in the 8th century, the Viking city of Birka had flourished as an important political and commercial center from the mid-9th century. In Vita Anskarii, written in the 9th century, there are strong indications that Birka was ruled by kings at that time. These kings seem to have tried to eliminate the Khazars, who were the most important trading partners of the Russian merchants who went South. Because of the geography they controlled, the Khazars were the most important intermediaries in transporting the valuable products of northern countries such as Scandinavia to the Islamic and Eastern Roman lands in the South. In fact, as stated by medieval Islamic historians and geographers, almost all of the income of the Khazar Khaganate was due to the intermediaries they undertook in the trade in question. Viking city of Birka rulers or Hāqān of Rūs who want to put an end to this intermediaries must have presented themselves as a khaganate, just like the Khazars, in the eyes of Muslims and Eastern Roman Empire.

Anahtar Kelimeler

Russian history, Birka, Rūs, Vikings, Khazar Qaganate, Ibn Rusta, Eastern Roman Empire, ‘Abbāsīds

Бирка, город викингов, и Хакан Русов

Öz

В произведении Ибн Русте (ум. после 913 г.) "Китаб ал-а'лак ан-нафиса" ("Книга драгоценных ожерелий") русский правитель упоминается как Хакан Русов (خاقان رُوس). Точный эквивалент этого определения – “каган русских” или “русский хан”. Как известно, каган - титул, используемый в основном тюрками. Если хакан - это титул, а не личное имя, то его использование русскими правителями требует логического объяснения. Принимая во внимание другую информацию, найденную в средневековых исламских письменных источниках, мы можем сказать, что Хакан Русов был правителем Бирки в Швеции, первого города эпохи викингов. После своего основания в VIII веке Бирка достигает процветания как важный политический и торговый центр к середине 9 века. Указания в Vita Anskarii (“Житие святого Ансгария”), написанном в IX веке, дают веские основания полагать, что в то время Биркой правили короли. Похоже, они пытались уничтожить хазар, которые были важнейшими торговыми партнерами русов-купцов, ушедших на юг. Хазарский каганат в силу своего географического положения контролировал транспортировку ценных продуктов северных стран, таких как Скандинавия, в исламские и восточно-римские земли. Фактически, как утверждали средневековые исламские историки и географы, почти весь доход Хазарского каганата формировался за счет посредничества в этой торговле. Правители Бирки или Хаканы Русов, которые хотели положить этому конец, должны были, подобно хазарам, представлять себя каганатом в глазах мусульман и Восточной Римской империи.

Anahtar Kelimeler

Русская история, Бирка, русы, викинги, Хазарский каганат, Ибн Русте, Восточная Римская империя, Аббасиды

Kaynakça

• Ahmad, Sayyid Maqbul. “İbn Hurdâzbih.” DİA. XX. 78-79.
• Ahmetbeyoğlu, Ali. “Avrupa Hun ve Hazar Devletlerinin İktisadî Gelir Kaynakları.” Belleten 69/254 (2005): 117-129.
• Androshchuk, Fjodor. “Vikingler Doğuda.” Viking Dünyası. ed. Stefan Brink – Neil Price. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2015, 653-684.
• Ambrosiani, Björn. “Birka and Scandinavia’s Trade with the East.” Russian History 32/3-4 (2005): 287-296.
• Ambrosiani, Björn. “Birka.” Viking Dünyası. ed. Stefan Brink – Neil Price. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2015, 125-132.
• Annales Bertiniani. ed. Georg Waitz. Hannoverae 1883.
• Artamonov, Mihail İ. Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler ve Ruslar. çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2004.
• Barnes, Michael P. “Viking Çağında İskandinav Dilleri.” Viking Dünyası. ed. Stefan Brink – Neil Price. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2015, 343-352.
• Brink, Stefan. “Vikingler Kimdi?” Viking Dünyası. ed. Stefan Brink – Neil Price. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2015, 16-20.
• Brink, Stefan. “İskandinavya’nın Hıristiyanlaşması ve İlk Kiliselerin Doğuşu.” Viking Dünyası. ed. Stefan Brink – Neil Price. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2015, 777-786.
• Brutzkus, Julius. “The Khazar Origin of Ancient Kiev.” The Slavonic and East European Review 3/1 (1944): 108-124.
• Cross, Samuel H. “The Scandinavian Infiltration into Early Russia.” Speculum 21/4 (1946): 505-514.
• Dunlop, Douglas Morton. Hazar Yahudi Tarihi. çev. Zahide Ay. İstanbul: Selenge Yayınları, 2008.
• Eberhard, Wolfram. “Bir Kaç Eski Türk Ünvanı Hakkında.” Belleten 9/35 (1945): 319-340.
• Ebû Ubeyd el-Bekrî. el-Mesâlik ve’l-memâlik, II. thk. Cemâl Tulbe. Beyrut 2003.
• Ebû Yûsuf. Kitâbü’l-Harâc. çev. Ali Özek. İstanbul 1973.
• Garipzanov, Ildar. “The Annals of St. Bertin (839) and Chacanus of the Rhos.” Ruthenica 5 (2006): 7-11.
• Golden, Peter B. Türk Halkları Tarihine Giriş. çev. Osman Karatay. İstanbul: Ötüken, 2017.
• Golden, Peter B. “Rūs.” EI2. VIII. 618-623.
• Golden, Peter B. “The Question of the Rus’ Qaǧanate.” Archivum Eurasiae Medii Aevi 2 (1982): 77-97.
• Golden, Peter B. Hazar Çalışmaları. çev. Egemen Ç. Mızrak. İstanbul: Selenge Yayınları, 2006.
• Hedenstierna-Jonson, Charlotte. “Rus’, Varangians and Birka Warriors.” The Martial Society: Aspect of Warriors, Fortifications and Social Change in Scandinavia. ed. Lena Holmquist Olausson – Michael Olausson. Stockholm: Archaeological Research Laboratory, Stockholm University, 2009, 159-178.
• Hudûdü’l-‘âlem. Eng. trans. Vladimir F. Minorsky. London 1937.
• Isitt, Guy F. “Vikings in the Persian Gulf.” Journal of the Royal Asiatic Society 17/4 (2007): 389-406.
• İbn Havkal. Sûretü’l-arz, II. ed. Johannes Heindrik Kramers. Lugduni Batavorum 1939.
• İbn Hurdâzbih. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. ed. Michael Jan de Goeje. Lugduni Batavorum 1889.
• İbn Miskeveyh. Tecâribü’l-ümem ve te‘âkibü’l-himem, III. thk. Seyyid Kesrevî Hasan. Beyrut 2003.
• İbn Rüste. el-A‘lâku’n-nefîse. thk. Halîl el-Mansûr. Beyrut 1998.
• İstahrî. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. ed. Michael Jan de Goeje. Lugduni Batavorum 1927.
• Jackson, Tatjana N. “Aldeigjuborg of the Sagas in the Light of Archaeological Data.” Á austrvega: Saga and East Scandinavia, I. ed. Agneta Ney – Henrik Williams – Fredrik C. Ljungqvist. Gävle: Gävle University, 2009, 438-442.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Kisch, Bruno. “Weights and Scales in Mediaeval Scandinavia: A New Proof of Arabic Influence on Northern Europe in Viking Times.” Journal of the History of Medicine and Allied Sciences 14/2 (1959): 160-168.
• Kmosko, Michael. “Araplar ve Hazarlar.” çev. A. Cemal Köprülü. TM 3 (1926-1933): 133-155.
• Kovalev, Roman K. – Alexis C. Kaelin. “Circulation of Arab Silver in Medieval Afro-Eurasia.” History Compass 5/2 (2007): 560-580.
• Kraçkovskiy, İgnatiy Yulianoviç. Arabskaya Geografiçeskaya Literatura. Moskva – Leningrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1957.
• Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: TTK, 1999.
• Letopis Nestora. ed. İ. Glazunova. Sankt Peterburg 1903.
• Mallory, James P. Hint-Avrupalıların İzinde: Dil, Arkeoloji ve Mit. çev. Müfit Günay. Ankara: Dost Kitabevi, 2002.
• Mes‘ûdî. Mürûcü’z-zeheb, I. thk. ‘Afîf Nâîf Hatum. Beyrut 2010.
• Mikkelsen, Egil. “Vikingler ve İslam.” Viking Dünyası. ed. Stefan Brink – Neil Price. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2015, 685-693.
• Pritsak, Omeljan. “The Origin of Rus’.” Russian Review 36/3 (1947): 249-273.
• Montgomery, James E. “Arapça Kaynaklarda Vikingler.” Viking Dünyası. ed. Stefan Brink – Neil Price. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2015, 694-707.
• Özcan, Altay Tayfun. “Karolenj Sarayındaki Rus Elçilerinin Kağanı: Rus Kağanı mı Hazar Kağanı mı?” (yakında çıkacak).
• Pritsak, Omeljan. “Türk-Slav Ortak Yaşamı: Güneydoğu Avrupa’nın Türk Göçebeleri.” çev. Osman Karatay. Türkler, II. ed. Hasan Celal Güzel – Kemal Çiçek – Salim Koca. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 509-520.
• Rapoport, Semen. “Mohemmedan Writers on Slavs and Russians.” The Slavonic and East European Review 8/22 (1929): 80-98.
• Rimbert. Vita Anskarii. Eng. trans. Charles H. Robinson. 1921.
• Ros, Jonas. “Sigtuna.” Viking Dünyası. ed. Stefan Brink – Neil Price. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2015, 178-183.
• Shepard, Jonathan. “Viking Rus ve Bizans.” Viking Dünyası. ed. Stefan Brink – Neil Price. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2015, 626-652.
• Sivrioğlu, Ulaş Töre. “8-11. Yüzyıllarda Müslüman – Viking Ticareti ve Kuzey Avrupa’da Bulunan İslâm Dirhemleri.” Arkeoloji ve Sanat 155 (2017): 197-214.
• Skre, Dagfinn. “İskandinavya’da Kentleşmenin Gelişmesi.” Viking Dünyası. ed. Stefan Brink – Neil Price. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2015, 111-124.
• Şan, Erman. “Mu‘tasım-Billâh’ın 223/838 Yılındaki Asia Minor Seferinin Hedefi: Küçük Constantinopolis.” Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi 8 (2020): 547-561.
• Şan, Erman. “İbn Rüste’nin el-A‘lâku’n-nefîse’yi Ne Zaman Yazdığına Dair Yeni Tespitler.” Belleten 83/296 (2019): 65-88.
• Şan, Erman. “Eski Ruslar ve Erken Tarihleri Bağlamında Köle İstihsâl Süreçleri Üzerine (IX.-X. Yüzyıllar).” Tarihin Peşinde Bir Ömür Abdülkadir Özcan'a Armağan. ed. Hayrunnisa Alan – Ömer İşbilir – Zeynep Aycibin – Muhammet Ali Kılıç. İstanbul: Kronik, 2018, 711-735.
• Şan, Erman. “Besiûs el-Melik ve Sakālibe’nin Hıristiyan Olması (Basileus Symeon ve Tuna Bulgaryası’nın Hıristiyanlaşması).” Türk Dünyası Araştırmaları 114/224 (2016): 191-208.
• Şan, Erman. “İstahrî’ye Göre “Rûsların Üç Sınıfı” ve Bunların Üç Şehrinin Yeniden Değerlendirilmesi: Kiev, Novgorod, Birka.” Türk Dünyası Araştırmaları 112/221 (2016): 117-134.
• Şeşen, Ramazan. İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: TTK, 2001.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İstanbul: İSAR Vakfı Yayınları, 2016.
• Taberî. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, VIII. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire 1976.
• Thomsen, Vilhelm Ludvig Peter. The Relations between Ancient Russia and Scandinavia and The Origin of the Russian State. Oxford – London: James Parker and Co., 1877.
• Vásary, István. Eski İç Asya’nın Tarihi. çev. İsmail Doğan. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Vasiliev, Alexander A. “The Second Russian Attack on Constantinople.” Dumbarton Oaks Papers 6 (1951): 163-225.