К Вопросу О Месте Азербайджана в Южнокавказской Политике России в XVIII – начале XIX вв. в Современной Азербайджанской Историографии

Yıl 2020, Sayı: 4, 20 - 35, 31.12.2020

Marziya İskenderova

https://doi.org/10.48068/trad.826081

Öz

Межнациональные конфликты конца ХХ – начала XXI вв. предопределяют особую актуальность темы изученности внешней политики России на Южном Кавказе. Геополитическое и геостратегическое значение Азербайджана, как и Южного Кавказа в целом, всегда находилось в центре внимания научных исследователей. 

В статье предпринята попытка историографического анализа неко¬торых трудов современных азербайджанских исследователей, позволивших выделить значимое место Азербайджана в южнокавказской колониальной политике России в XVIII – нач. XIX вв. Акцент на геостратегическом положении Азербайджана как важнейшего фактора в широкомасштабных планах России раскрывает позиции авторов в отношении доминанты в политике России её интересов на Южном Кавказе в целом, и в Азербайджане, в частности.

В статье уделяется должное внимание определению азербайджанскими историками приоритетной роли Азербайджана в российско-османском противоборстве на Кавказе. Вместе с тем, раскрытие ими вопроса о месте Азербайджана в российско-гаджарских и российско-османских отношениях позволяет проследить гегемонистскую политику царизма в Южном Кавказе. Демонстрируемая в работах преемственность политики царизма отражает не только двойственность политики России, но и ее стремление к единоличному господству на Южном Кавказе и, в том числе в Азербайджане. 

В свою очередь рассмотрение истоков внешней политики России в данном регионе способствует выявлению степени разработки исторических корней ряда геополитических процессов современности. 

Прослеживаемые в этих работах глубокий подход и принципы объективизма при освещении изучаемой темы явились итогом переосмысления методологических основ периода «застоя» и тем самым эти работы знаменовали собой новый этап в исторической науке после распада СССР.

Обоснованно и объективно рассматривается изучение в них факторов, определивших особую важность Азербайджана в экспансионистской южнокавказской политике России в указанный период.

Предпринятая в статье попытка проведения историографического анализа трудов некоторых представителей современной азербайджанской историографии позволяет пронаблюдать отказ ими от идеологизированного подхода советской эпохи к проблеме выяснения значимости Азербайджана во внешней политике России в указанный период. Именно последнее способствовало выявлению этими азербайджанскими учеными главной- колониальной сущности политики России на Южном Кавказе в этот период. 

Вместе с тем, историографическая разработка указанных исследований раскрывает единение авторов в восприятии особого места Азербайджана для России и определении объективных факторов, обусловливающих активизацию политики царизма в данном регионе. 

Anahtar Kelimeler

Азербайджан, Екатерина II, геостратегическая значимость, религиозный фактор, переселенческая политика, современная азербайджанская историография

Çağdaş Azerbaycan Tarih Yazımında XVIII-XIX. Yüzyıl Başlarında Rusya’nın Güney Kafkasya Politikasında Azerbaycan’ın Yeri

Öz

XX. yüzyılın sonu XXI. yüzyılın başlarındaki etnik çatışmalar, Rusya'nın Güney Kafkasya'daki dış politikasının öğrenilmesi sorununun güncelliğini bir daha doğrulamaktadır. Azerbaycan'ın ve bir bütün olarak Güney Kafkasya'nın jeopolitik ve jeostratejik önemi, her zaman bilimsel araştırmacıların odak noktası olmuştur. Makale, modern Azerbaycanlı araştırmacıların bir dizi çalışmalarındaki tarih yazımının analizine dayanmaktadır. Bu çalışmalar, Azerbaycan'ın XVIII. yüzyılın sonu ve XIX. yüzyılın başlarında Rusya'nın Güney Kafkasya'da gerçekleştirdiği sömürge politikasındaki özel önemini ortaya koymaktadır. Rusya'nın kapsamlı/geniş yönlü planlarında önemli bir faktör olarak Azerbaycan'ın jeostratejik durumuna odaklanan yazarlar, Rusya'nın bir bütün olarak Güney Kafkasya'ya, özellikle Azerbaycan'a ilişkin politikasında kendi çıkarlarının öncelikli olmasına dikkat çekmektedirler. 

Makale, Azerbaycanlı yazarların araştırma konusu olan dönemdeki Rus-Osmanlı çatışmalarında Azerbaycan'ın önemli rolünün ortaya çıkarılmasına ayrıca dikkat ayırmaktadır. Aynı zamanda bu yazarlar tarafından Azerbaycan'ın Rusya-İran ve Rusya-Türkiye ilişkilerindeki yerinin araştırılması, Güney Kafkasya'da çarlığın hegemonik politikasını ortaya koymayı sağlamaktadır. Bu çalışmalarda da çarlık politikasının devamı olarak Rusya'nın ikili politikasının yanı sıra Güney Kafkasya'da ve dolayısıyla Azerbaycan’da egemenlik arzusu açıkça teyit edilmektedir. 

Bu çalışmalarda araştırılan konuya ışık tutması adına gözlemlenen derin yaklaşım ve nesnelcilik ilkeleri, "atalet" döneminin metodolojik temellerinin yeniden gözden geçirilmesinin bir sonucu olarak değerlendirilmelidir. 

Rusya'nın Güney Kafkasya'daki politikasının tarihsel kökenlerinin gözden geçirilmesi, modern dönemde bölgede meydana gelen bir dizi jeopolitik sürecin tarihi geçmişini ortaya çıkararak araştırılmasına yardımcı olmaktadır.

Söz konusu çalışmalarda bahsedilen dönemde, Rusya'nın Güney Kafkasya'daki yayılmacı politikasında Azerbaycan'ın özel önemini belirleyen unsurların incelenmesi makul ve objektif bir şekilde ele alınmaktadır.

Makalenin çağdaş Azerbaycan tarih yazımının bir dizi temsilcisinin eserlerindeki tarih yazımının analizi, bu yazarların, Azerbaycan'ın o dönemde Rusya'nın dış politikasındaki yerinin ve öneminin incelenmesi sorunuyla ilgili olarak Sovyet döneminin ideolojik yaklaşımlarını terk ettiklerini göstermektedir. Bu unsur, Azerbaycanlı bilim adamlarının araştırdıkları dönemde Rusya'nın Güney Kafkasya politikasının sömürgeci yönünü ortaya çıkarmaya yardımcı olmuştur.

Soruna ilişkin araştırmanın bir bütün olarak tarihsel analizi, yazarların çoğunun Azerbaycan'ın Rusya için özel önem taşıması ve bölgede çarlık politikasının aktifleşmesini doğuran nesnel faktörler konusunda aynı görüşü paylaştığını doğrulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, II. Yekaterina, jeostratejik önem, din faktörü, yerinden etme politikası, çağdaş Azerbaycan tarih yazımı

On the place of Azerbaijan in the Russia’s South Caucasian policy in the XVIII – early XIX century in modern Azerbaijan historiography

Öz

Inter-ethnic conflicts in the late 20th and early 21st centuries confirm the urgency of studying Russia’s foreign policy in the South Caucasus. The geopolitical and geostrategic importance of Azerbaijan and the South Caucasus as a whole has always been in the focus of scientific researchers. The article tries to historiographic analyses of a number of works of modern Azerbaijani researchers. This, in turn, reveals the special importance of Azerbaijan in Russia’s colonial policy in the South Caucasus in the late 18th and early 19th centuries. Focusing on the geostrategic situation of Azerbaijan as an important factor in Russia’s large-scale plans, the authors draw attention to the main dominance of Russia’s interests in the South Caucasus as a whole, especially in Azerbaijan. The article pays due attention to the identification by Azerbaijani historians of the priority role of Azerbaijan in the Russian-Ottoman confrontation in the Caucasus. At the same time, the disclosure of Azerbaijan’s place in Russian-Iranian and Russian-Turkish relations allows us to trace the hegemonic policy of tsarism in the South Caucasus. The continuity of the tsarism’s policy shown in the works reflects not only the duality of Russia’s policy, but also its striving for sole dominance in the South Caucasus, including Azerbaijan. A review of the sources of Russia’s foreign policy in the South Caucasus helps to identify and study the historical roots of a number of geopolitical processes taking place in the region in modern times. The profound approach and the principle of objectivism in the coverage of the subject under study in these works show that the methodological foundations of the “stagnation” period have been reconsidered, and that a new stage in the science of history has begun after the collapse of the USSR. The study of the factors that determined the special importance of Azerbaijan in the expansionist South Caucasian policy of Russia in this period is reasonably and objectively considered. 

The attempt is made in the article to conduct a historiographical analysis of the works of some representatives of modern Azerbaijani historiography allows us to observe their refusal from the ideologies approach of the Soviet era to the problem of clarifying the significance of Azerbaijan in Russian foreign policy during this period. It was the latter that contributed to the identification by these Azerbaijani scientists of the main colonial essence of Russia’s policy in the South Caucasus during this period. At the same time, the historiographical development of these studies reveals the unity of the authors in the perception of the special place of Azerbaijan for Russia and in determining the objective factors that determine the activation of the tsarist policy in this region.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Catherine II, geostrategic importance, religious factor, resettlement policy, modern Azerbaijani historiography

Kaynakça

• Гаджиева, С.М. Азербайджан во внешней политике правительства Екатерины II. Баку: Elm, 2004.
• Гарунова, Н.Н. Российские города-крепости в контексте политики России на Северо-восточном Кавказе в XVIII – первой половине XIX в.: проблемы политической, экономической и культурной интеграции. Махачкала: 2007.
• Kərımova, S. Çarizm Azərbaycanın işğalında və müstəmləkicilik siyasətində erməni siyasətbazlarının rolu. Bakı: Azərnəşr, 1995.
• Məmmədova, İ. Lənkəran xanlığı birinci Rusiya-İran müharibəsi dövründə. Bakı: Elm, 2007.
• Mustafazadə, T.T. XVIII yuzillik – XIX yüzilliyin əvvəllərində Osmanlı-Azərbaycan münasibətləri. Bakı: Elm, 2002.
• Mustafazadə, T.T. Quba xanlığı. Bakı: Elm, 2005.
• Mustafazadə, T.T. Azərbaycan-Rusiya münasibətləri (XVIII əsrin ikinci yarısı – XIX əsrin əvvəllərində). Bakı: Şərq-Qərb, 2013.
• Наджафли, Г.Дж. Азербайджан в XVIII-XIX веках. Бишкек: Бийиктик, 2010.
• Sadıqov, H. Rusiya-Türkiyə münasibətlərində Cənubi Gafqaz problemi (1787-1829-cu illər). Bakı: Elm, 1991.
• Sadıqov, H. Azərbaycan Avropa dövlətlərinin diplomatiyasında (1747-1829). Bakı: Təfəkkür, 2004.
• Umudlu, V. Şimali Azərbaycanın Çar Rusiyası tərəfindən işğalı və müstəmləkəçilik əleyhinə mübarizə (1801-1828). Bakı: Еlm, 2004.