Bolşevik İhtilâli Arifesinde Çarlık Rusya’da Müslümanlar Meselesi

Yıl 2020, Sayı: 4, 101 - 142, 31.12.2020

Mustafa Öztürk

https://doi.org/10.48068/trad.839057

Öz

Çarlık Rusya, tarihinde ilk kez Birinci Dünya Savaşı ile Almanlara ve Türklere karşı aynı anda zorlu bir mücadeleye girişti. Kabul etmek gerekir ki milyonlarca insanın kaderini etkileyecek olan bu boğazlaşmada Osmanlı Devleti, rakiplerine kıyasla askeri ve ekonomik bakımdan daha hazırlıksız ve zayıf olmasına rağmen Rusya, İngiltere ve Fransa’nın iç huzurunu ve hammadde ekonomisini yakından ilgilendiren stratejik bir kartı elinde bulunduruyordu. Çarlık Rusya topraklarında İdil-Volga Tatarları başta olmak üzere Türkistan, Kafkasya ve büyük Rus şehirlerinde milyonlarca Müslüman ikâmet etmekteydi. Meseleye bu yönden baktığımız zaman Rusya’nın savaş stratejisinde halifeliğe olan yaklaşımı İngiltere ve Fransa’ya nazaran oldukça farklı bir karaktere bürünmüştü. Kezâ, İngiltere ve Fransa’nın Müslüman tebaaları ekseriyetle koloni topraklarında hayatlarını sürdürmekteydi. Osmanlı Devleti’nin Müslümanlar üzerindeki tesiri ya da Müslümanların Osmanlı Devleti’ne olan bağlılıkları tartışma götürmekle birlikte halifelik makamını elinde bulundurmasının düşündürücü etkileri olabilirdi. Nitekim yayınlayacağı cihat fetvası ile sadece İngiltere ve Fransa kolonileri için değil aynı zamanda Rusya’nın topraklarında yeni mücadele alanlarına ya da siyasal İslam akımlarının durdurulamaz eylemlerine kapı aralayabilirdi. Almanlar ise ustalık gerektiren hamleler sayesinde maddi destek ve algı yöntemleriyle cılız halifelik kozunu aşamalı olarak derinleştirebilirdi. Tehlikenin farkında olan Rusya, Birinci Dünya Savaşı’nın bazı dönemlerinde Müslüman tebaaya yönelik genelde basın yayın organlarında sansür başta olmak üzere kontrollü yöntemler bazı dönemlerinde ise esnek ve sert askeri/politik hamlelere başvurmuştur. Sert ve orantısız uygulamaların hafızalardan silinmeyen, izahtan vareste ve tartışmalı örneği ise şüphesiz 1916 Türkistan Olaylarıdır.

Bu makalede Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıcından 1917 Bolşevik İhtilâli’ne kadar ki zaman diliminde Çarlık Rusya sınırları dâhilinde yaşayan Müslüman ahalinin haber alma organlarına yönelik uygulamalar, Çarlık Rusya ordularında görevli Müslüman askerlerin sorunları, Müslüman entelektüellerin çalışmaları, Müftülüklerin Petrograd ile olan iletişimleri, Müslümanlar üzerindeki güvenlik önlemleri, Türkistan havalinde zuhur eden isyan ile dış müdahale ve propaganda çalışmalarının Petrograd üzerindeki etkisi Rusça kaynak ve eserler ışığında nesnel bir bakış açısıyla irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çarlık Rusya Müslümanları, Türkistan, Kafkasya, Petrograd, Birinci Dünya Savaşı, Rusya tarihi

Мусульманский вопрос в царской России накануне большевистской революции

Öz

Во время первой мировой войны царская Россия впервые в своей истории оказалась вовлечена в борьбу против двух основных противников, Германии и Османской империи. Следует отметить, что в этом противостоянии, повлиявшем на судьбу миллионов, Османская империя была слабее в военном и экономическом плане, чем ее соперники, Россия, Франция и Англия. Однако у Османской империи было стратегическое преимущество, тесно связанное с общественным мнением и сырьевой экономикой. На территории Российской империи миллионы мусульман проживали в Туркестане, на Кавказе и в некоторых крупных городах. Особенно это касалось волжских татар. Если рассматривать вопрос с этой точки зрения, то можно заметить, что подход России к отношениям с халифатом в плане военной стратегии носил иной характер, чем в Англии и Франции. Мусульманские подданные Великобритании Франции проживали, в основном, на территориях колоний. Хотя вопрос влияния Османской империи на мусульман и их преданность империи османов остается дискуссионным, тот факт, что мусульманские меньшинства могли поддержать позицию халифата, был способен спровоцировать неприятные последствия для стран союзниц. На самом деле, идеи джихада могли повлиять не только на события в колониях Англии и Франции, но также создать новые очаги конфликтов на территории Российской империи или активизировать трудноконтролируемые исламские политические движения. С другой стороны, Германия постепенно усиливала слабый «халифатский» фактор с помощью умелых стратегических ходов и финансовой поддержки. В свою очередь, Россия использовала определенные методы, главным образом, в области цензуры органов печати, а также к гибким или жестким военно-политическим ходам в определенные периоды первой мировой войны. Примером таких действий были события 1916 года в Туркестане.

В данной статье на основе российских исторических источников автор постарался исследовать вопросы, касающиеся органов печати мусульман, проживавших в пределах царской России, а также проблемы солдат мусульман в армиях Российской империи. В своей работе автор касается работы мусульманской интелегенции, общения муфтиев с Петроградом, мер безопасности для мусульман, а также событий 1916 года в Туркестане и их влияния на иностранную интервенцию и атмосферу в Петрограде с начала первой мировой войны до большевистской революции 1917 года. 

Anahtar Kelimeler

История России, мусульмане царской России, Туркестан, Кавказ, Петроград, первая мировая война

The Question of Muslims in Tsarist Russia Before the Bolshevik Revolution

Öz

For the first time in its history, during the First World War Tsarist Russia was involved in the struggle against its two major enemies, the Germans, and the Turks. It must be admitted that in this strangle which affected the fate of millions of people Ottoman State was less prepared and weaker in terms of military and economic terms compared to its rivals, Russia, Britain, and France. But the Ottoman Empire had a strategic card that was closely related to the peace of minds and the raw material economy. In the territory of Tsarist Russia, millions of Muslims lived in Turkistan, Caucasus, and big Russian cities, especially Idil-Volga Tatars. When we looked at the issue from this point of view, Russia’s approach to the caliphate in the war strategy had a quite different character compared to Britain and France. Likewise, the Muslim subjects of Britain and France predominantly lived in the colonial lands. Although the influence of the Ottoman Empire on the Muslims or the Muslims’ loyalty to the Ottoman State were debatable, the fact that they held the position of the caliphate could have thought provoking effects. As a matter of fact, with the jihad fatwa, it was going to issue, this factor could open the door not only to the colonies of England and France but also to new areas of struggle in Russia’s territory or to the unstoppable actions of political Islamic movements. On the other hand, The Germans could gradually strengthen their weak caliphate trump card with financial support and perceptions methods thanks to skillful moves. Aware of the danger, Russia resorted to the controlled methods, main censorship in press organs, and flexible and harsh military-political moves in some periods of the First World War. The unforgettable and controversial example of harsh and disproportionate practices was undoubtedly Turkistan’s Events of 1916.

In this article, the author tried to examine in the light of Russian sources and works the practices regarding the information organs of the Muslim people living within the borders of Tsarist Russia, as well as the problems of the Muslim soldiers in the Tsarist Russian armies, the work of the Muslim intellectuals, the communication of the Mufti offices with Petrograd, the security measures on the Muslims, Turkistan and the impact of the rebellion on foreign intervention and propaganda activities in Petrograd from the beginnings of the First World War to the Bolshevik Revolution of 1917.

Anahtar Kelimeler

Tsarist Russia Muslims, Turkistan, Caucasus, Petrograd, First World War, History of Russia

Kaynakça

• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 97, Op. 1a, D. 21.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 976.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 993.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 995.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 997.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 998.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1000.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1001.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1002.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1006.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1010.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1011.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1032.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1059.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1063.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1064.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1070.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 1467, Op. 1, D. 796.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 1469, Op. 1, D. 815.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 1693, Op. 1, D. 72.
• Cigit 1 (12.01.1916).
• F. Tatarinov, “Svyaşinnik Torjestvo Sv. Kresta Nad Polumesyatsem Magometa”. Vestnik Voennogo i Morskogo Duhovenstva 20 (15 Oktyabra 1915 g.): 633-635.
• Jenskoe Delo 21 (1 Noyabrya 1914 g.).
• “Obozrenie Voynı, Voorujennıya Silı Turtsii”. Letopis Voynı 12 (8.11.1914): 1-11.
• “Voorujennıya Silı Turtsii”. Letopis Voynı 12 (8 Noyabrya 1914): 8-9.
• “Bojıyu Milostıyu, Mı, Nikolay Vtorıy...”. Letopis Voynı 11 (1.11.1914): 1.
• “Mobilizatsii v Konstantinopol”. Letopis Voynı 14 (22.11.1914).
• “Rabotı v Musulmanskom Komitete v S.-Peterburge”, Ogonek 32 (10/23 Avgusta 1914).
• “Razrıv Diplomatiçeskih Snoşeniy s Turtsie”. Petrogradskiy Listok 288 (20.10.1914).
• “Perevozka Turetskih po Jeleznoy Doroge”. Petrogradskiy Listok 289 (21.10.1914).
• “Voyna protiv Rossii”. Petrogradskiy Listok 289 (21.10.1914).
• “Debut v Turetskom Teatre”. Petrogradskiy Listok 291(23.10.1914).
• “Pod Gibnozom”. Petrogradskiy Listok 294 (26.10.1914).
• “Troyanskıy Kon”. Petrogradskiy Listok 294 (26.10.1914).
• “Na Olimp Troystvennago Soyuza”. Petrogradskiy Listok 298 (30.10.1914).
• Petrogradskiy Listok 326 (29.11.1914).
• Sobranie Ukazoneniy i Pasporyajeniy Pravitelstva, No: 182, 6.7.1916 g., Statiya 1526.
• Statistiçeskiy Yejegodnik Rossii na 1915 god. Otd. 1. Petrograd: 1916, 144.
• “Beyannâme-i Hümayun Suretidir”. Tanin. 31 Teşrînievvel 1330 (13.11.1914).
• Tanin. 2 Teşrînisâni 1330 (15.11.1914).
• Tserkovnıy Vestnik 47 (20 Noyabrya 1914).
• Amirhanov, R.U. Tatarskaya Demokratiçeşkaya Peçati (1905-1907 gg). Moskva: 1988.
• Bagirov, İ.İ. “Germanskaya Strategiya v Tsentralnoy Azii v godı Pervoy Mirovoy Voynı”. (Tsivilizatsionno-kulturnıe aspektı vzaimootnoşeniy Rossii i Naradov Tsentralnoy Azii v Naçale XX stoletiya (1916 god: uroki obşey tragedii. Sbornik Dokladov Mejdunarodnoy nauçno-praktiçeskoy konferentsii, Moskva, 18 Sentyabrya 2015 g.).
• Buldakov, V.P. “Voyna i İslamofobiya v Rossii:1914-1916”. Pervaya Mirovaya Voyna v Vostoçnom İzmerenii. Moskva: İnstitut Vostokovedeniya RAN, 2014.
• Buldakov, V.P. Haos i Etnos. Etniçeskie Konfliktı v Rossii, 1917-1918 gg. Usloviya Vozniknoveniya, Hronika, Kommentariy, Analiz. Moskva: 2010.
• Çirkin, S.V. Dvadtsat Let Slujbı na Vostoke. Zapiski Tsarskogo Diplomata. Moskva: Russkiy Put, 2006.
• Çolak, Mustafa. Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası 1914-1918. 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 2014.
• Devlet, Nadir. 1917 Ekim İhtilâli ve Türk-Tatar Millet Meclisi. İstanbul: Ötüken Yay., 1998.
• Galaullina L.R. “Tatarskaya Pressa 1914-1915 gg. Ob Otnoşenii Rossiyskih Musulman k Pervoy Mirovoy Voyne”. Uçenıe Zapiski Kazanskogo Gosudarstvennogo Universiteta (Kazan: 2008): 133-139.
• İshakov, S.M. “Pervaya Mirovaya Voyna Glazami Rossiyskıh Musulman”, Rossiya i Pervaya Mirovaya Voyna. Sankt-Peterburg: 1999.
• Kuramişin, Marat. “Groza nad Sredney Aziyey, Taynı XX Beka”. Russkaya İstoriya 3/18 (2019).
• McMeekin, Sean. Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya’nın Rolü. Çev. Nurettin Elhüseyni. İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2012.
• Novoselskiy, S.A. Smertnost i Prodoljitelnost Jizni v Rossii. Petrograd: Tipografiya Ministerstva Vnutrennih Del, 1916.
• Popov, K.C. Vospominaniya Kavkazskogo Grenadera. 1914-1920. Belgrad: Knijnoe İzdaniye, 1925.
• Poznahirev, V.V. Turetskie Voennoplennıe i Grajdanskie Plenıe v Rossii v 1914-1924 gg. S. Peterburg: Nestor-Historia, 2014.
• Portugalskiy, R.M., P.D. Alekseev i V.A. Runov, Pervaya Mirovaya v Jizneopisaniyah Russkih Voenaçalnikov. Moskva: İzd. Elakos, 1994.
• Semenova, Y.Yü. “Sotsialno-ekonomiçeskie i Obşestvenno-Politiçeskie Usloviya Jizni Gorojdan Povoljya v Pervuyu Mirovuyu Voynu (1914- Naçalo 1918 gg.)”. Sbornik Dokumentov i Materyalov. Samara: 2011.
• Türkoğlu, İsmail. “Rusya: Ülkede İslâmiyet”. TDVİA. C. 35.
• Türkoğlu, İsmail. “Pereselenie iz Volgo-Uralskogo Regiona v Osmanskuyu İmperiyu i ego Priçinı (1876-1914 gg.)”. İspovedi v Zerkale: Mejkonfessionalnıe Otnoşeniya v Tsentre Evrazii (Na Primere Volgo-Uralskogo Regiona XVIII-XXI vv.). Nijegorodskiy Gosudarstvennıy Lingvistiçeskiy Universitet im. N.A. Dobrolübova (2012): 467-478.
• Usmanova, Dilara. “Rossiyskie Musulmane i Propaganda v godı Pervoy Mirovoy Voynı (1914-1916 gg.)”. Asta Slavica Japonica 37 (2016): 73-101.
• Zvonarev, K.K. Russkaya Agenturnaya Razvedka Vseh Vidov do i vo Vremya Voynı 1914-1918 gg. Kiev: İzdatelskiy Dom Knyaginya Olga, 2005.
• “İstoriya İzdaniya Gazet v Tatarstan”. TATARICA. Erişim Tarihi 06.10.2020, https://tatarica.org/ru/razdely/sredstva-massovoj-informacii/periodicheskie-izdaniya/istoriya-izdaniya-gazet-v-tatarstane
• İshakov, Salavat. “Musulmane v Russkoy Armii v Pervuyu Mirovuyu Voynu”. Erişim Tarihi: 17.11.2019, https://www.liveinternet.ru/users/708893/post63496453