GELENEKTEN İDEOLOJİYE: İRAN AZERBAYCAN TÜRKLERİNDE MERSİYE VE MEDDAHLIK GELENEĞİ

Yıl 2024, Cilt: 26 Sayı: 2, 411 - 434, 13.12.2024

Faruk Gün

https://doi.org/10.26468/trakyasobed.1540089

Öz

Mersiyeler, toplumdaki ölümlerin ardından anlatıcılar tarafından ölen kişi için söylenen hüzünlü anlatılardır. Şiiliğin temel öğretilerinden olan On Dört Masum’un şehadetleri veya ölümleri hakkında methedici ifadeler kullanarak mersiyeler dile getirenlere ise meddah denilmektedir. Mersiyelerin İran’da alt türlere ayrılması ve bu alt türlerden bazılarının Anadolu’da olduğu gibi henüz müstakil bir tür olmaması yönleriyle Anadolu sahasından farklılıklar arz etmektedir. İran’da birer gelenek olarak varlığını sürdüren meddahlıkla mersiyenin arka planında Şiilik ve siyasi propaganda amacının bulunması geleneklerin ideolojik yönünü temsil etmektedir. Dolayısıyla devletin söz konusu geleneklerle halkı, Şiilikle örülü kolektif hafıza etrafında toplamak ve üst kimlik oluşturmak istemesi, meddah icralarının hangi dille yapıldığını önemsiz kılmaktadır. Bu noktada Türk meddahların icralarını Farsçayla birlikte Türkçe gerçekleştirmeleri bölgedeki dil ve kimliğin doğal bir seyir hâlinde korunmasını sağlamaktadır. Çalışmada 2015, 2017-2018 ve 2021 yıllarında İran’da yapılan alan araştırmaları ışığında İran Türklerinde mersiye ve meddahlık gelenekleri incelenmiştir. Nitel araştırma yöntemlerinden etnografik modelin kullanıldığı araştırmada, söz konusu geleneklerin bölgedeki devlet, toplum, din ve dil için önemi ele alınmıştır. Araştırmada amaç olarak bölgedeki geleneklerin hangi durumda olduğu, devlet-din ekseninde ideolojik bir söylem olarak nasıl kullanıldığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Sonuç itibarıyla iki geleneğin her ne kadar devletin Şiilik ideolojisine hizmet etse de Türklerin dille kimliklerini korumalarını sağlayan önemli bir alan olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İran Türkleri, mersiye, meddah, ideoloji, gelenek

From Tradition to Ideology: Elegy and Meddah Tradition of Iranian Turks

Öz

The eulogies are sad narratives sung by narrators for the deceased after deaths in society. Those who use eulogizing expressions about the martyrdom or death of the Fourteen Innocents, one of the fundamental teachings of Shiism, are called meddah. It differs from the Anatolian field in the sense that elegies are divided into sub-genres in Iran and some of these sub-genres are not yet independent genres as in Anatolia. The presence of Shi'ism and political propaganda in the background of meddah and elegy, which continue to exist as a tradition in Iran, represent the ideological aspect of the traditions. Therefore, the state's desire to gather the people around the collective memory of Shiism and create a super-identity through these traditions renders the language of the meddah performances insignificant. At this point, the fact that Turkish meddahs perform in Turkish along with Persian ensures the preservation of language and identity in the region in a natural flow. The study examines the traditions of elegy and meddah of Iranian Turks in light of the field research conducted in Iran in 2015, 2017-2018 and 2021. The study, in which the ethnographic model of qualitative research methods was used, examined the importance of these traditions for the state, society, religion, and language in the region. The aim of the research is to reveal the state of the traditions in the region and how they are used as an ideological discourse on the axis of the state religion. As a result, it has been determined that although the two traditions serve the Shiism ideology of the state, they are an important area that enables Turks to preserve their identity through language.

Anahtar Kelimeler

Iranian Turks, elegy, meddah, ideology, tradition

Kaynakça

• Aça, Mehmet, Gökalp, Halûk ve Kocakaplan, İsa, Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi. Kesit Yayınları, İstanbul 2009.
• Afşar, Golamhoseyn Sadri, Ferheng-i Mu’âsır-i Farsî. Ferheng-i Mu’âsır, Tehran 1381/2003.
• Aktaş, Hasan, Mersiyeden Modern Şiire Tarihin Kerbela Şuuru. A. Yıldız (Ed.), Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Edebiyat). (s. 295-334) içinde. Asitan Yayıncılık, Sivas 2010.
• Ali Ahmet, Celal, “Der Hedmet ve Hiyanet-e Roşenfekran”, Şirket-e Sehami-ye Enteşarat-e Harezmi, Cild-e Dovum, 1357/1978.
• And, Metin, Ritüelden Drama Kerbela - Muharrem - Ta’ziye. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
• And, Metin, Oyun ve Bügü Türk Kültüründe Oyun Kavramı. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012.
• Arslan, Mehmet ve Erdoğan, Mehtap, Kerbela Mersiyeleri. Grafiker Yayınları, Ankara 2009.
• Buttanrı. Müzeyyen, Kerbelâ Olayının Azerbaycan ve Türk Tiyatrosuna Yansıması. A. Yıldız (Ed.), Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Edebiyat). (s. 253-282) içinde. Asitan Yayıncılık, Sivas 2010.
• Calmard, Jean, Shi’i Rituals and Power, II. The Consolidation of Safavid Shi’ism: Folklore and Populer Religion. C. Melville (Ed.), Safavid Persia, A History of an Islamic Society. (pp. 139-190) in. I. B. Tauris & Co Ltd. 1996.
• Creswell, John W., Educational Research: Planning. Conducting And Evaluating Quantitative And Qualitative Research. NJ Pearson Education, USA 2005.
• Dehhoda, A. Ekber, Lugatname-ye Dehhoda 13. Muessese-ye Enteşaret ve Çape Danişgah-e Tehran, Tehran 1377/1998.
• Dehhoda, A. Ekber, Lugatname-ye Dehhoda 15. Muessese-ye Enteşaret ve Çape Danişgah-e Tehran, Tehran 1377/1998.
• Gün, Faruk, “Death Rituals of the Hamadan (Iranian) Turks”, Voprosy Istorii, Sayı: 2, 229-237, 2022.
• Heyet, Cavad, “Azerbaycan Edebiyat Tarixine Bir Bahış”. Varlık Dergisi Özel Sayısı, 1358/1979.
• İbrahim, Akram Baqer, “Irak Türkmen Mersiyelerinin Halk Bilimi Açısından İncelenmesi”, (Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2019).
• İsen, Mustafa, Acıyı Bal Eylemek Türk Edebiyatında Mersiye. Akçağ Yayınları, Ankara 1994.
• İsen, Mustafa, Ötelerden Gelen Bir Ses Divan Edebiyatı ve Balkanlarda Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler. Akçağ Yayınları, Ankara 1997.
• Kafi, Gholamreza, Dövreha-ye Şiir-e Aşurayı der Edebiyat-e Farsi. A. Yıldız (Ed.), Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Edebiyat). (s. 459-470) içinde. Asitan Yayıncılık, Sivas 2010.
• KK.1: Hasan Şehbazi, 49, Ön Lisans Mezunu, İnşaat Ustası/Meddah, Görüşme Tarihi ve Yeri: 22 Aralık 2017/Merkezi
• KK.2: Ali Ekber Azizi, 58, İlkokul Mezunu, Meddah, Görüşme Tarihi ve Yeri: 25 Aralık 2017/Merkezi
• KK.3: Cafer Emiri, 61, 9. sınıfa kadar, Esnaf/Meddah, Görüşme Tarihi ve Yeri: 8 Ocak 2021/Kum
• KK.4: Adil Remezeni, 32, Ön Lisans Mezunu, Meddah, Görüşme Tarihi ve Yeri: 31 Aralık 2017/Hemedan
• KK.5: Mocteba Rustemi, 46, İlkokul Mezunu, Esnaf/Meddah, Görüşme Tarihi ve Yeri: 11 Şubat 2018/Hemedan
• KK.6: Ali Rıza Kamırani, 47, Lisans Mezunu, Esnaf/Meddah, Görüşme Tarihi ve Yeri: 26 Mayıs 2015/Hemedan
• KK.7: Cevad İsmaili, 58, Ortaokul Mezunu, Gassal/Meddah, Görüşme Tarihi ve Yeri: 27 Mayıs 2015/Hemedan
• Köprülü, M. Fuad, Edebiyat Araştırmaları. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1999.
• Metin, Mustafa (Ed.), Kuramdan Uygulamaya Eğitimde Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Pegem Akademi Yayıncılık, Ankara 2016.
• Mutemen, Zayn al-Abidin, Şir u Edeb-e Farsi. Efşari, Tehran 1346/1967.
• Nutku, Özdemir, Meddahlık ve Meddah Hikâyeleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1997.
• Öz, Mustafa, Tâziye. TDV İslâm Ansiklopedisi, 40. (s. 203-204) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2011.
• Sardarinia, Elnaz, “İran Azerbaycan’ında Muharrem Törenleri ve Mersiye Kültürü”, (Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2023).
• Siraceddin, Hacı, Azərbaycan Türk Ədəbiyyatında Məqtəl Mövzusu və Racinin Şeirlərində Kərbəla Faciəsinin Bədii Təsviri. A. Yıldız (Ed.), Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Edebiyat). (s. 231-252) içinde. Asitan Yayıncılık, Sivas 2010.
• URL-1: Meddahi 10 Şeb, 200 Milyon Tümen?. (1393, Aban 16/2014, Kasım 7). Erişim Tarihi 28.03.2023, http://www.ensafnews.com/ ؟ناموت-نویلیم- 200 -،بش- 10 -،یحادم/ 148
• URL-2: İntigad-i Tond ez Destmezd-i Meddahan ez Türbin-e Meclis: Berayi 45 Degiyge Çend Milyon Migirend?. Erişim Tarihi 28.03.2023, (1398, Mehr 2/2019, Eylül 24). https://www.khabaronline.ir/news/ انتقاد-تند-از-دستمزد-مداحان-از-تریبون-/1302987مجلس-برای- ۵۴ -دقیقه-چند
• URL-3: Youtube. (2010, Ocak 28). Erişim Tarihi 01.02.2023, https://www.youtube.com/watch?v=p3D81QOJyLc