OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDAN TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NE GEÇİŞ SÜRECİNDE TÜRKİYE’DE TARİH ÖĞRETİMİNİN TARİHÇESİ

Yıl 2012, Cilt: 2 Sayı: 03, 1 - 28, 01.03.2012

Mesut Çapa

Öz

Tanzimat’tan önce Osmanlı Tarihi,
İslam Tarihi ve daha ziyade yüksek okullarda Tarih-i Umûmî (Genel Tarih)
dersleri okutuluyordu. Bu gelenek bazı değişikliklerle Cumhuriyet’in ilk
yıllarına kadar sürdü. Ancak, 19. yüzyıldan itibaren Batılılaşmayla birlikte tarih
yazımı ve öğretiminde bazı değişiklikler gerçekleşti.

1869 tarihli Maarif-i Umûmîye
Nizamnamesi’nde ilköğretimden yüksek öğretime kadar tüm eğitim kademelerindeki
mekteplerde “Muhtasar Tarih-i Osmanî”, “Tarih-i Umûmî ve Tarih-i Osmanî”,
“Muhtasar Tarih ve Coğrafya” ve “Tarih-i Umûmî” gibi muhtelif derslere yer verildi.

Tanzimat’tan sonra birçok tarih
ders kitabı yayınlanmıştır. Bunlar arasında Tarih-i Umûmîler, Batı etkisinin en
fazla görüldüğü kitaplardır. Yusuf Akçura, Abdülaziz döneminden Cumhuriyetin
ilk yıllarına kadar okutulan Tarih-i Umûmî kitaplarındaki Batı etkisini örnekleriyle
ortaya koymuştur. Batıdan yararlanılarak ve Türk dünyasına önem verilerek yazılan
ilk Tarih-i Umûmî kitabı, Süleyman Paşa’nın 1876’da yazdığı Tarih-i Âlem’dir.
Daha sonraları Selim Sabit’in Muhtasar Tarih-i Osmanî, İbrahim Necati’nin Yeni
Osmanlı Tarihi, Ali Cevad’ın Muhtasar Osmanlı Tarihi ve Abdurrahman Şeref
Bey’in Tarih-i Devlet-i Osmaniye adıyla iki ciltlik kitabı yayınlamıştır.

II. Abdülhamid’in saltanatının
başlarında Mizancı Murat Bey, Hakkı Bey, Binbaşı Ali Tevfik Bey Tarih-i Umûmî
kitapları yazdılar. II. Abdülhamid, 1890’lardan itibaren tarih öğretiminde sınırlandırmalar
getirdi. 1893 tarihli programla sıbyan mekteplerinden tarih dersi ile rüşdiyelerde
okutulan Tarih-i Umûmî kaldırıldı.

II. Meşrutiyet döneminde
okulların tarih müfredatı üzerindeki sınırlamalar kalktı. Rüşdiye, sultaniye ve
idadiye programlarında Osmanlı Tarihi, Umumî Tarih ve Asr-ı Hâzır tarihlerine yer
verilmiştir. Bu okullarda okutulmak üzere Ali Reşad, Ali Seydi, Mehmet Şakir,
Ahmet Refik (Altınay), A. Nüzhet ve Hüseyin Cahit (Yalçın) tarafından muhtelif
tarih ders kitapları yayınlanmıştır.

Bu dönemde, tarih öğretim
yöntemleriyle ilgili yeni görüş ve uygulamalara yer verilmiştir. İstanbul
Dârülmuallimîn’inde önemli ıslahatlar gerçekleştiren Satı Bey, Tedrisat-ı
İbtidâîye Mecmuası’nda tarih öğretim usulleriyle ilgili görüşlerini dile getirdiği
gibi, bu düşüncelerinin uygulanması için büyük çaba sarf etti.

Balkan Savaşlarından sonra
Osmanlıcılığın yerini Türkçülük almaya başlamışsa da, bu durum tarih öğretimine
pek yansımamıştır. Milli Mücadele dönemi ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında tarih
öğretimi, önemli ölçüde İkinci Meşrutiyet döneminin devamı şeklinde sürdürüldü.
1930’lara gelinceye kadar ilköğretim tarih müfredat ve ders kitaplarında bazı değişiklikler
yapıldı ise de, lise eğitiminde benzer değişiklikler aynı oranda
gerçekleştirilemedi. 1930’lardan itibaren tarih öğretimi Türk Tarih tezine
uygun olarak, yeni tarih anlayışı çerçevesinde düzenlenmiştir. Yeni anlayışa
uygun ders kitapları hazırlanmıştır.

Makalede, Türkiye’de tarih
öğretimi Tanzimat’tan Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar gelen süreç içerisinde
ele alınmaktadır. Bu çerçevede tarih müfredatları, okutulan dersler, ders kitapları
ve yazarları, öğretim metotlarındaki değişiklikler kronolojik bir sırayla incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat, Meşrutiyet, tarih ders kitapları, Tarih öğretimi, Tarihi Umûmî, Tarihi Osmanî, Satı Bey, Reşat Bey, ibtidaî, sultanî, millî tarih, Türk tarih tezi

Kaynakça

• Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. 2, Karabet Matbaası, İstanbul 1315.
• Ahmet Halid, Bizim Tarih, Amedi Matbaası, İstanbul 1924.
• Ahmet Refik, Çocuklara Türk İstiklal Harbi, İstanbul 1929.
• Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi Yay., 17. Baskı, Ankara 2010.
• Ali Cevad, Muhtasar Osmanlı Tarihi (Tarih-i Osmanî), İstanbul 1324.
• Ali Fahreddin, “İlk Mekteplerde Tarih Tedrisatı”, Tedrisat Mecmuası, İstanbul 1925, s. 317-338.
• Ali Reşad, Asr-ı Hâzır Tarihi, Kanaat Matbaası, İstanbul 1330.
• Ali Reşad, Asr-ı Hâzır Tarihi, Milli Matbaa, İstanbul 1926.
• Ali Reşad-Ali Seydi, Tarih-i Umumî, C. 1, İkdam Matbaası, İstanbul 1327.
• Akçura, Y. “Tarih Yazmak ve Tarih Okutmak Usullerine Dair”, Birinci Türk Tarih Kongresi, Maarif Vekaleti, Ankara 1932, s. 597-602.
• Baymur, F., Tarih Öğretimi, Maarif Matbaası, Ankara 1945.
• Cumhuriyet Halk Partisi On Beşinci Yıl Kitabı, Ankara tarihsiz.
• Çapa, M., “İstanbul Darülmuallimini Tatbikat Mektebi’nde Tarih Dersleri”, Türk Kültürü, 2002, sayı 471, s. 21-32.
• _______, “Türkiye’de 1930 Öncesi Tarih Öğretimi”, Toplumsal Tarih, İstabul 2004, sayı 129, s. 80-87.
• _______, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Tarih Öğretimi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi Atatürk Yolu, Ankara 2005, sayı 29-30, s. 39-55.
• Çapa, M., “Fuat Köprülü’nün Yazdığı Tarih Ders Kitapları: Millî Tarih’ler”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara 2005, sayı 5, s.17-49.
• _______, “Atatürk Dönemi Ders Kitapları” Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü Atatürk Dönemi, Ankara 2009, cilt 1, s. 685-692.
• Dârülmuallimat Programı, Matbaa-i amire, İstanbul 1330.
• Ergün, M., II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yayınları, Ankara 1990.
• Ertem, S.-Duru, Kazım N., Ortaokul İçin Tarih III, Ankara 1941.
• Hâmit-Muhsin, Türkiye Tarihi, Devlet Matbaası, İstanbul 1930.
• İbrahim Necati, Yeni Osmanlı Tarihi, Âlem Matbaası, İstanbul 1309.
• İhsan Şerif, Cumhuriyet Çocuklarına Tarih Dersleri, 1926.
• İkinci Türk Tarih Kongresi (İstanbul 20-25 Eylül 1937), Kenan Matbaası, İstanbul 1943.
• İlk Mekteplerin Müfredat Programı, İkinci tab’, Devlet Matbaası, İstanbul 1927.
• Liselerin İkinci Devre Müfredat Programı, Matbaa-i Amire, İstanbul 1340.
• Mahmut Cevad, Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkilât ve İcraatı- XIX. Asır Osmanlı Maârifi, (Hazırlayan: Taceddin Kayaoğlu), Semih Ofset, Ankara 2001.
• Maarif Salnamesi, Asır Matbaası, Asr Matbaası, İstanbul 1321.
• Mehmet İzzet-Mehmet Esat vd., Darüşşafaka Türkiye’de İlk Halk Mektebi, Evkaf-ı İslamiyye Matbaası, İstanbul 1927.
• Mehmet Şakir, Yeni Osmanlı Tarihi, cilt 2, Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, İstanbul 1912.
• Mekatib-i İbtidaîyye Ders Müfredatı, Matbaa-i Amire, İstanbul 1329.
• Mekâtib-i Sultaniye Müfredat Programı, Matbaa-i Amire, İstanbul 1338.
• Nüzhet, Musavver Osmanlı Tarihi, İstanbul 1328.
• Sakaoğlu, N., “Dersimiz Tarih Kitaplarımız Hikaye”, NTV Tarih, 2010, sayı 22, s. 29-30.
• Salih Zeki, Türk Tarihi, İttihad Matbaası, İzmir 1328.
• Selim Sabit, Muhtasar Tarih-i Osmanî, İstanbul 1291.
• Tunçay, M., “İlk ve Orta Öğretimde Tarih”, Türkiye’de Tarih Eğitimi, Ankara 1975, s. 277-278.
• Ülken, H. Z., Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, İstanbul 1992.