ORTAÇAĞ SEMERKAND’INDA İLK MODERN TÜRK ÜNİVERSİTESİ: TAMGAÇ HAN İBRAHİM MEDRESESİ

Yıl 2014, Cilt: 4 Sayı: 08, 14 - 44, 10.07.2014

Ömer Soner Hunkan

Öz

Tamgaç Han İbrahim Medresesi
Haziran 1066 yılında inşa edilerek hizmete açılmıştır. Medrese, vakıfnamesi ve
kurumsal özellikleri ile modern anlamda Ortaçağ İslam dünyasında bir ilk
niteliği taşır. Ancak daha sonra kurulan Selçuklu Nizamiye medreselerinin
gölgesinde kaldığı için bilim çevresinde pek fazla bilinmemektedir. Bu nedenle
bu makalede Tamgaç Han İbrahim (1041-1068) Medresesi merkeze alınarak devrinin
ötesinde böyle modern bir medreseyi ortaya çıkaran çevre üzerinde kısaca
durulup vakıfnamesine göre Tamgaç Han İbrahim Medresesinin yapısı ve işlevi
irdelenerek değerlendirilecek ve bazı sonuçlara varılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tamgaç Han, Semerkand, Medrese, Nizamiye Medresesi, Karahanlılar

Kaynakça

• Aşur, Said Abdülfettah, “Ezher”, DİA, C.12, s.59-63.
• Avfi, Muhammed, Tezkiretü Lübâbi’l-Elbâb, (Nşr. M. Abbâsî), I-II, Tahran, Kitâb-ı Furûşî Fahr Râzî, 1361, s.87-88.
• Balık, İbrahim, “Anadolu Selçuklu Medreselerinin İdareci ve Hizmetli Kadrosu”, AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 2002, s.1-11.
• Bardakoğlu, Ali, “Hanefî Mezhebi”, DİA, C.16, s.5.
• Beksaç, Engin, “Şah-ı Zinde”, DİA, C.38, s.267-269.
• Beyhakî Ebu’l-Fazl Muhammed, Târîhü’l-Beyhakî (Arp. Trc. Y. Haşşâb ve S. Neşet), Beyrut, Dârü’l-Nehdati’l-Arabiyye, 1982, s.608-611.
• Bilhan, Saffet, “900 Yıllık Bir Türk Öğretim Kurumu Buğra Han Tamgaç Medresesi Vakıf Belgesi”, AÜEBFD, XV, sa.2, Ankara, 1982, s.117-124.
• Bilhan, Saffet, “Tıp Okulu Niteliğinde, 10 Yüzyıllık Türk Hastanesi Vakıf Belgesi”, AÜEBFD, XV, sa.2, Ankara, 1982, s.125-130.
• Bozkurt, Nebi, “Medrese”, DİA, C. 28, s. 323.
• Çetin, Altan, “İrfan Ordusunun Temelleri Türklerde Medreseler (Karahanlı, Selçuklu ve Beylikler Devri Medreseleri)”, Dini Araştırmalar, Eylül-Aralık 1999, C. 2, s. 5: 177-201.
• Davidoviç E. A., “The Karakhanids”, (Ed. M. S. Asimov ve C. E. Bosworth), History Of Civilizations of Central Asia, IV, Unesco, Paris, 1998, s. 129.
• Ebi Sa‘d Abdü’l-Kerîm Sem‘ânî, El-Ensâb, (Nşr. M. E. Demec), X, Beyrut, 1981: s.458-459.
• Taşdemirci, Ersoy, “Medreselerin Doğuş Kaynakları Ve İlk Zamanları”, EÜ Erciyes Üniversitesi SBE Dergisi, Sayı 2, 1988, s.269.
• Ebû Hafz Necmü’d-Dîn Ömer Nesefî, Kitâbü’l-Kand fî Târîhi Semerkand, (Nşr. V. Barthold), Turkestan, I, Petersburg, 1898, s.50.
• Ebû Hafz Necmü’d-Dîn Ömer Nesefî, el-Kand fî Zikri Ulemâi Semerkand, (Nşr. M. Fâryâbî), es-Suudiyye, Mektebetü’l-Kevser, 1991.
• Esin, Emel, “Böri Tigin Tamgaç Buğra Kara Hâkân İbrâhîm’in (H.444-60 / 1052- 1068) Semerkand’da Yaptırdığı Âbideler” STY, VIII, İstanbul 1979, s.47.
• Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, İstanbul, KB Yayınları, 1981, s. 14.
• Güven, İsmail, “Türkiye Selçuklularında Medreseler”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi Cilt: 31 Sayı: 1, 1998, s.125-146.
• Hunkan, Ömer Soner, Türk Hakanlığı (Karahanlılar), İstanbul, 2007.
• Hunkan, Ömer Soner, “Türk Hakanlığı (Karahanlılar)’nda Hanedan ve Bürokrat- Ulema Çatışması: İlk Bürokrat Ulema İhtilali”, XV. TT Kongresi, Ankara 2006., C.III, Selçuklu Devleti ve Beylikler Dönemi, TTK, Ankara, 2010, s.653-666.
• Hüseynî, Ebu’l-Hasan, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye (Trc. N. Lügal), Ankara, TTK Yayınları, 1943, s.47.
• İbnü’l-Esir, El-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi, (Ed. M. Tulum), XI, İstanbul, 1991, s.81.
• Khadr, Mohamed, “Deux Actes De Wakf D’un Qarahanide D’asie Centrale”, JA,CCLV, sa.3-4, 1967: 305-334.
• Khadr, Mohamed, “Deux Actes De Waqf D’un Qarahânide D’asie Centale”, JA, CCLV,sa.3-4, 1967, s.317.
• Kafesoğlu, İ., “Nizâm-ül-Mülk”, İA IX. s.332.
• Karşî, Cemal, Mülhakâtü’s-Surâh, (Nşr. V. Barthold), Turkestan, I, Petersburg, 1898, s.131.
• Kassai, Nurullah, Medâris-i Nizâmiye Tesîrât-ı İlmî ve İçtimâî Ân, Tahran, s.1343.
• Kaşgari, Mahmud, Divânü Lügâti’t-Türk, (Trc. B. Atalay), I, Ankara, TDK Yayınları, 1992, s.344.
• Kavakçı, Y. Z., XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mâverâünnehr İslâm Hukukçuları, Ankara, Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1976.
• Koçnev,B. D., Karahanidskie Monety: İstoçnikovedçeskoe i İstoriçeskoe İssledovanie, Moskova, 1993, s.13.
• Koçnev, B. D., “La chronologie et la genealogie des Karakhanides du point de vue de la numismatique”, Cahiers d’Asie Centrale, 9, Etudes Karakhanides, Taşkent-Aix-en-Provence, İFAC, 2001, s.70.
• Köprülü, Fuat, “Ribât”, VD, II, 1942, s.268.
• Köprülü, M. F., İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, İstanbul, Ötüken Yayınları, 1983, s.360.
• Köymen, M. A., Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C.III, 1992, s.347-357.
• Marçais, G., “Ribât” İA, IX, 1997, s.734.
• Mescid, İA, VIII, s.51.
• Mehmed, Neşrî, Kitâb-ı Cihan-Nümâ Neşrî Tarihi, (Yay. F. R. Unat ve M. A. Köymen), I, Ankara, TTK Yayınları, 1995, s.17.
• Menînî, eş-Şerhü’l-Yemînî el-Müsemmâ bi’l-Fethi’l-Vehbî alâ Târîhi Ebî Nasr el-Utbî, II, Kahire, 1286, s.30.
• Nemtzeva, N. B., “Medrese Tamgaç Buğra Hana v Semerkande iz arheologiçeskin rabot v ansable Şahi-Zinda”, Afrasiab, III, Taşkent 1974: s.99-144.
• Ocak, Ahmet, Selçukluların Dinî Siyaseti (1040-1092), İstanbul, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2002, s.66.
• Özaydın, Abdülkerim, Nizamiye Medresesi, DİA, C.33, s.188-191.
• Ruben, W., “Budist Vakıfları Hakkında”, VD, II, 1942, s.173-181.
• Şahin, Kamil, “Karahanlılar Dönemi Darü’l-Merda Hastanesi, Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, Sa. XXXI, 2008.
• Şehâbü’d-Dîn Nesevî, Sîret-i Celâlü’d-Dîn Mengübernî, (Nşr. M. Mînevî), Tahran, İntişârât-ı Benegâh ve Tercüme ve Neşr-i Kitâb, 1344, s.36.
• Terzioğlu, A., “Yeni Kaynaklar Işığında Karahanlı Tıp ve Hastane Tarihine Bir Bakış” TT, XIX, sa.110, 1993, s.81-88.
• Togan, A. Z. V., Kur’an ve Türkler, İstanbul, Kayı Yayınları, 1971, s.19.
• Togan, Z. V., “Karahanlılar Tarihine Ait Bazı Kayıtlar”, Türk Yurdu, V, sa. 11, Ankara, 1966:7-10.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul,1993, s.194.
• Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Vakıf Müessesesi, Ankara, TTK Yayınları, 2003, s.38, 41-42, 63, 67, 69-72.