21 Mayıs 1864: Büyük Çerkes Sürgünü

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 98 - 108, 04.10.2025

Burcu Demir

https://doi.org/10.31454/troyacademy.1749202

Öz

Tarih boyunca pek çok toplum, emperyalist güçlerin sistematik şiddet, sürgün ve asimilasyon politikalarının hedefi olmuştur. Bu topluluklardan biri de Kafkasya halklarıdır. 16. yüzyılın sonlarında Çarlık Rusyası, bölgenin stratejik önemi sebebiyle Kafkasya üzerinde egemenlik kurma hedefiyle yayılmacı bir siyaset izlemiş ve bölgede yoğun çatışmalar yaşanmıştır. Çerkeslerin uzun yıllar süren direnişi 21 Mayıs 1864 tarihinde Rusya lehine sonuçlanmış ve büyük kitleler zorunlu olarak Osmanlı topraklarına göç etmek zorunda bırakılmıştır. Bu çalışma, 1864 Büyük Çerkes Sürgünü’nün sebeplerini ve sürgün sürecinde yaşananları irdeleyerek, bu tarihî trajediyi dönemin kaynakları ışığında bilimsel bir bakış açısıyla değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, insanlık tarihinde nadir görülen bir trajedi olan fakat arz ettiği öneme nazaran çok az bilinen, Büyük Çerkes Sürgünü hakkında yeterince aydınlatılmamış olan “Sürgünün nedenleri nelerdir?” “Sürgün esnasında neler yaşanmıştır?” sorularına yanıt aranmıştır. Bu sorulara tarihin sayfalarında cevap bulmak, Kafkas halklarının bugün yaşayan torunlarına verilmiş bir hak olmakla beraber insanın değerine ilişkin sorulara da bir cevap olacaktır. Bu çalışma, uzun süre uluslararası kamuoyunun dikkatinden kaçan ve Çerkes halkının yaşadığı trajik süreci ele almaktadır. Ayrıca çalışmada literatür taraması yöntemi kullanılarak konu ile ilgili kitaplar, makaleler ve akademik çalışmalar analiz edilmiş ve konuya ilgi duyan araştırmacılar için çalışmada tarihsel kaynaklardan yapılan alıntılara da yer verilerek konuya ilişkin teorik çerçeve oluşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Büyük Çerkes Sürgünü 21 Mayıs 1861 , kafkasya , osmanlı devleti

Kaynakça

• Akbaş, F.(2020). Coğrafya Perspektifinden Göçler ve Göç Kuramları, Platanus Publishing, İstanbul.
• Akşit, B. T. (1998). “Göç Araştırmalarında Hızlı Değerlendirme Metodolojisi”. Türkiye’de İç Göç: Sorunsal Alanları ve Araştırma Yöntemleri Konferansı (Ed: İçduygu A., Sirkeci İ. ve Aydıngün İ.) Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Aydemir, İ. (1988). Göç: Kuzey Kafkasya’lıların Göç Tarihi, Gelişim Matbaası, Ankara.
• Azarkan, E. (2003). “Uluslararası Hukukta İnsanlığa Karşı Suçlar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 52(3), 275-297.
• Barışık, S. (2020). Göç Kavramı, Tanımı ve Türleri, Erişim tarihi: 25.05.2025, https://www.researchgate.net/publication/347388175_BOLUM_1_GOC_KAVRAMI_TANIMI_VE_TURLERI
• Bolat, G. (2013). “Kavram Tartışmaları Etrafında 21 Mayıs 1864 Çerkes Sürgünü Kavram Tartışmaları Etrafında 21 Mayıs 1864 Çerkes Sürgünü”. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 3(6), 121-143.
• Doğanay, G. (2015). “Hatıralarla Kurulan Bir Toplumsal Kimlik: 21 Mayıs 1864 Sürgünü Ve Türkiyeli Çerkesler”, Turkish Studies, 10, 361-380.
• Ergenoğlu, M. (2014). “Kafkaslar’dan Anadolu’ya Uzanan Bir Göç Öyküsü: Mersin Atlılar Köyü”, 1864 Kafkas Tehciri: Kafkasya’da Rus Kolonizasyonu, Savaş ve Sürgün (Ed: Hacısalihoğlu M.),Yıldız Teknik Üniversitesi Balkan ve Karadeniz Araştırmaları Merkezi, İstanbul.
• Grigoriantz, A. (1999). Kafkasya Halkları, (Çev. D.Yurdakul), Sabah Yayınları, İstanbul.
• Hür Havadis. (2025). Tarihte Bugün; 21 Mayıs 1864- Çerkes Sürgünü Soykırımı, (5.6.2025) https://hurhavadis.com/tarihte-bugun-21-mayis-1864-cerkes-surgunu/
• Kandur, M. (2007), Büyük Çerkes Sürgünü, 1.Baskı, Kitap Dostu Yayınları, İstanbul.
• Kaya, Y. (2015). Çerkesler –III- Sürgün ve Soykırım, 1.Baskı, Dahi Yayıncılık, İstanbul.
• Köse, O. (2014). “Rusya’nın Kırım ve Kafkasya’da Hristiyan Nüfusu İskan Siyaseti (1770-1870)”, 1864 Kafkas Tehciri: Kafkasya’da Rus Kolonizasyonu, Savaş ve Sürgün, (Ed.M. Hacısalihoğlu), Yıldız Teknik Üniversitesi Balkan ve Karadeniz Araştırmaları Merkezi, İstanbul.
• Kumikov, T. (2004). Vatanından Uzaklara Çerkesler. (Ed: M. Papşu). İstanbul, Çiviyazılar Yayınları, s.17- 34.
• Özkiraz, A., Çetin, M. (2015). “1864 Çerkes Sürgünü Sonrası Anadolu’da Çerkes İskânı Ve Osmanlı Devleti’nin Göçmenlere Karşı Politik Tutumu”, Tesam Akademi Dergisi, 2, 9-28.
• Pelit, A. (2022). Zorunlu Göç ve Soykırım Kavramları Çerçevesinde Çerkes Ulusal Bağımsızlık Mücadelesi. Anadolu Strateji Dergisi, 3(2), 47-52.
• Perruchoud, R. (2009). Göç Terimleri Sözlüğü. (Çev: B.Çiçekli), Uluslararası Göç Örgütü, İsviçre.
• Richmond, W. (2018). Çerkes Soykırımı, (Çev. E.Boz), Koyu Siyah Yayıncılık, Ankara
• Sağır, A. (2012). “Sürgün Sosyolojisi Bağlamında Göçün Sosyo-Politiği: Sovyet Rusya Örneği”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, 1, 335-391.
• Serbestoğlu, İ. (2019). Kırım Savaşı Sonrası Samsun’da Göç ve Göçmen Sorunu https://kafkasevi.com/index.php/printpage/index/article/243/0
• Tosun, M. ve Yücedağ, G.(2022). Göç&Göç Kuramları, 1.Baskı, Paradigma Akademi Yayınları, Çanakkale.
• Tulum, C. (2001). “1864 Göçü ile İlgili Bazı Belgeler” Çerkeslerin Sürgünü 21 Mayıs 1864 (Tebliğler, Belgeler, Makaleler), Kafkas Derneği Yayınları, Ankara.
• Türk Dil Kurumu.(2025). “Göç”, Erişim: 20. 05. 2025, https://sozluk.gov.tr/
• Türk Dil Kurumu.(2025). “Sürgün”, Erişim: 20. 05. 2025, https://sozluk.gov.tr/
• Türk Dil Kurumu.(2025). “Tehcir”, Erişim: 20. 05. 2025, https://sozluk.gov.tr/
• Urhan, V. C. (2021). Kosova’ya Yapılan Çerkes Göçü ve İskânı (1864-1865). Belleten, 85(304), 991-10”24.
• Yel, S., ve Gündüz, A. (2008). “XIX. Yüzyılda Çarlık Rusyası'nın Çerkesleri Sürgün Etmesi ve Uzunyaylaya Yerleştirilmeleri (1860-1865)”, Turkish Studies, 3(4), 949-983.
• Zorba, H.(2021). Güvenlik Paradoksunda Mülteciler: Türkiye-AB İlişkileri Perspektifinden, 1.Baskı, Orion Akademi, Ankara.