Pretoryenizmin Sürekliliği Açısından Latin Amerika ve Türkiye’deki Askeri Darbeler: 1960-1980

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 93 - 107, 28.03.2022

Sacit Yarımoğlu

Öz

Türkiye ve Latin Amerika ülkeleri, askerî darbelerin gerçekleşmesi açısından pretoryen bir geleneğe sahiptir. Bu çalışmada, 1960-1980 sürecinde, Latin Amerika ve Türkiye’deki askerî darbeler ya da askerî rejimler arasındaki benzerliklerin yahut farklılıkların tespiti yapılmaya çalışılacaktır. Soğuk Savaş nedeniyle ABD, hem Latin Amerika ülkeleri hem de Türkiye üzerindeki nüfuzunu korumuştur. 1960-1980 sürecinde, Latin Amerika’da ve Türkiye’de, kısmen -eski tip- ya da tamamen -yeni tip- bürokratik otoriter nitelikte askerî rejimler kurulmuştur. Latin Amerika ve Türkiye’deki yeni tip bürokratik otoriter rejimler, ABD’nin kapitalist sistemine eklemlenmek adına, nüfuzu altında bulundurduğu ülkelerin ekonomilerine müdahale etmiştir. Dolayısıyla bu ülkelerde siyaseten değil ama ekonomik olarak bir rejim değişikliği yapılmasında rol almıştır. Diğer bir deyişle, iç ticarete yönelik kalkınma politikalarından dış ticarete yönelik neoliberal politikalara geçişi kolaylaştırmıştır. Oysa tersine, eski tip bürokratik otoriter rejimler, ekonomik olarak bir rejim değişikliğini amaçlamamıştır. Öte yandan Latin Amerika’da gerçekleşen darbelerin her birini, Türkiye’dekilerle karşılaştırmak da mümkün değildir. Bu yüzden çalışmada eklektik bir bakış açısından yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Pretoryenizm, Latin Amerika, Türkiye, Askerî Rejimler, Bürokratik-otoritarizm.

Military Coups in the Latin America and Turkey in terms of the Continuity of Praetorianism: 1960-1980

Öz

Turkey and Latin American countries have a pretorian tradition in terms of realizing military coups. In this study, it will be tried to determine the similarities or differences between the military coups or the military regimes in Latin America and Turkey during the 1960-1980 period. Owing to the Cold War, the United States maintained influence over both Latin American countries and Turkey. In the period of 1960-1980, bureaucratic authoritarian military regimes were established partially -old type- or completely -new type- in Latin America and Turkey. The new type bureaucratic authoritarian regimes in Latin America and Turkey interfered the economies of the countries under their influence in order to be integrate into the capitalist system of the USA. Accordingly, they played a role in the change of regime in these countries, not politically but economically. In other words, they facilitated the transition from development policies for domestic trade to neoliberal policies for foreign trade. Conversely, the old type -partially- bureaucratic authoritarian regimes did not aim at a regime change economically. On the other hand, it is not possible to compare each and every one of the coups in Latin America with those in Turkey. That's why an eclectic perspective was used in the study.

Anahtar Kelimeler

Praetorianism, Latin America, Turkey, Military Regimes, Bureaucratic Authoritarianism

Kaynakça

• Akça, İ. (2010). Ekonomide Askerin Varlığı, Askeri Sermaye, Oyak. Nihal Boztekin (Ed.) Türkiye Siyasetinde Ordunun Rolü: Asker-Sivil İlişkileri, Güvenlik Sektörü ve Sivil Denetim (Çev. Salih Bayram). (s.17-26). İstanbul: Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği.
• Akşin, S. (2016). Kısa Türkiye Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Akyaz, D. (2009). Askerî Müdahalelerin Orduya Etkisi: Hiyerarşi Dışı Örgütlenmeden Emir Komuta Zincirine. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bora, T. (2016). Türkiye’de Siyasal İdeolojilerde ABD / Amerika İmgesi: Amerika: “En” Batı ve “Başka” Batı, Uygur Kocabaşoğlu (Ed.) Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 3: Modernleşme ve Batıcılık (s.147-169). İstanbul: İletişimYayınları.
• Boratav, K. (2010). Türkiye İktisat Tarihi 1908-2007. Ankara: İmge Kitabevi.
• Daldal, A. (2004). The New Middle Class as a Progressive Urban Coalition: The 1960 Coup d’Etat in Turkey. Turkish Studies. 5 (3): 75-102.
• Dinler, A. Hamdi. (2010). 27 Mayıs: İlerici Bir Devrim Midir? Tolga Ersoy ve Haydar Çetinbaş (Ed.) 27 Mayıs: Bir Darbenin Anatomisi (s.57-82). İstanbul: Özgür Üniversite Kitaplığı.
• Duverger, M. (1963). Siyasî Rejimler (Çev. Yaşar Gürbüz). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Duverger, M. (1965). Diktatörlük Üstüne (Çev. Bülent Tanör). İstanbul: Dönem Yayınları.
• Erer, T. (1966). 27 Mayıs Düşmanları. Son Havadis. (2070): 3.
• Ergezen, T. ve Oğuz, Ceren U. (2020). Soğuk Savaş Döneminde Latin Amerika ve Türkiye’de Ordunun Siyasetteki Rolü. Novus Orbis Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Dergisi. 2 (2): 131-152.
• Erhan, Ç. (2013). ABD’nin Latin Amerika’ya Bakışını Şekillendiren Öğeler. Ozan Zengin (Ed.) Latin Amerika Çalıştayı Bildiriler Kitabı (s.81-103). Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Finer, Samuel E. (2002). The Man on Horseback The Role of the Military in Politics. New Brunscwick and London, Transaction Publishers.
• Gevgilili, A. (1973). Türkiye’de 1971 Rejimi: Tarım Toplumundan Sanayi Toplumuna Geçiş Aşaması. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Gezgüç, Gözde M. (2017). Arjantin (1976), Brezilya (1964), Şili (1973) ve Türkiye’de (1980) Askeri Darbeler: Karşılaştırmalı Bir İnceleme (Doktora Tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Gordon, Dennis R. (1988). Withdrawal in Disgrace: Decline of the Argentine Military, 1976-1983. Constantine P. Danopoulos (Ed.) The Decline Of Military Regimes: The Civilian Influence (s.199-224). Boulder and London: Westview Press.
• Gürsoy, Y. (2012). Türkiye’de Sivil-Asker İlişkilerinin Dönüşümü. Mustafa Aydın (Ed.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Heper, M., Göksu, G. ve Öcal H. (1977). Latin Amerika Deneyimleri Işığında Türkiye’de Asker Sivil İlişkisi. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. 37 (1-4): 71-98.
• Heywood, A. (2013). Siyaset (Çev. B. B. Özipek v.d.). Ankara: Adres Yayınları. Huntington, Samuel P. (2006). Asker ve Devlet (Çev. K. Uğur Kızılaslan). İstanbul: Salyangoz Yayınları.
• İnalcık. H. (2017). Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar – IV âyânlar, tanzimat, meşrutiyet. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnsel, A. (1997). Siyasal Rejim Bunalımının Nedeni Olarak Devlet. Birikim. (95): 74-78.
• İnsel, A. (1999). Cumhuriyet döneminde otoritarizmin sürekliliği. Birikim. (125-126): 143-166.
• Kaynar, Mete K. (2017). Yetmişler Türkiye’sine Altmışlı Yıllardan Bakmak. Mete Kaan Kaynar (Haz.) Türkiye’nin 1960’lı Yılları (s.1091-1107). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Keskin, F. (2008). ABD Başkanlarının Ünlü Doktrinleri. Baskın Oran (Ed.) Türk Dış Politikası (s.527). C. 1. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Keyder, Ç. (2015). Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kılıç, M. (2013). Soğuk Savaş”tan Bugüne Darbeler ve Devrimler 1. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Kısakürek, Necip F. (1970). Benim Gözümde Adnan Menderes. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Lewis. B. (2014). Modern Türkiye’nin Doğuşu (Çev. Boğaç Babür Tuna). Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Loveman, B. (2011). Military Government in Latin America, 1959-1990. https://www.sciencegate.app/document/10.1017/s0022216x00022732, (Erişim Tarihi: 01.01.2022).
• Luttwak, E. (1996). Bir Uzmanın Gözüyle: Darbe (Çev. Edip İ. Polat). Ankara: Yaba Yayınları.
• Örs, B. (1996). Türkiye’de Askeri Müdahaleler: Bir Açıklama Modeli. İstanbul: Der Yayınları.
• Özbudun, E. (2016). Otoriter Rejimler, Seçimsel Demokrasiler ve Türkiye. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özdemir, H. (1995). Türkiye Cumhuriyeti. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Özkan, M. (2021). Latin Amerika Askerî Darbeleri: Nedenleri, Sonuçları ve Etkileri. Türkiye Siyaset Bilimi Dergisi. 4 (2): 371-390.
• Pamuk, Ş. (2018). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi: büyüme, kurumlar ve bölüşüm. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Perlmutter, A. (1969). The Praetorian State and the Praetorian Army: Toward a Taxonomy of Civil- Military Relations in Developing Polities, Comparative Politics, 1 (3): 382-404. Resmî Gazete. (1961, Mayıs 31). (10816).
• Rouquiê, A. (1986). Latin Amerika’da Askeri Devlet. Şirin Tekeli (Haz.). (Çev. Cüneyt Akalın v.d.). İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Sağıroğlu, H. v.d. (Haz.). (1961). Hürriyet Meş’alesi: 27 Mayıs Milli Türk İhtilâli. İstanbul: Çeltüt Matbaacılık Koll. Şti.
• Sander, O. (2008). Siyasi Tarih: 1918-1994. Ankara: İmge Kitabevi.
• Savran, S. (2016). Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri: 1908-1980. C. 1. İstanbul: Yordam Kitap.
• Sayarı, S. ve Bilgin, Hasret D. (2015). Karşılaştırmalı Siyaset Alanının Gelişimi. Sayarı, S. ve Bilgin. Hasret D. (Der.) Karşılaştırmalı Siyaset: Temel Konular ve Yaklaşımlar (s.5-24). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Soysal, İ. (t.y.). 12 Eylül Sonrasının Başlıca Partileri. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul: İletişim Yayınları. 2132-2140.
• Sönmezoğlu, F. (2014). Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi. İstanbul: Der Yayınları.
• Şaylan, G. (1988). Ordu ve Siyaset; Bonapartizmin Siyasal Kültürü. Bahri Savcı’ya Armağan. Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları. 449-459.
• Tanör, B. (1986). İki Anayasa 1961 ve 1982. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. Türkeş, M. (2004). NATO Bağlamında ABD-Türkiye İlişkilerinde Devamlılık ve Değişim. Faruk Sönmezoğlu (Der.) Türk Dış Politikasının Analizi (s.379-403). İstanbul: Der Yayınları. Uysal, A. (2018). Mayıs 68 ve Toplumsal Hareketlerin Uluslararası Dolaşımı. Ömer Turan (Ed.) Toplumsal Tarih ’68 Özel Sayısı. (293): 18-23.
• Ünsaldı, L. (2008). Türkiye’de Asker ve Siyaset (Çev. Orçun Türkay). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Yetkin, Ç. (2011). Türkiye’de Askeri Darbeler ve Amerika: 27 Mayıs 1960 - 12 Mart 1971 - 12 Eylül 1980. Ankara: Kilit Yayınları.
• Weiker, Walter F. (1967). Amerikalı, Fransız, Rus Gözüyle 1960 Türk İhtilâli. İstanbul: Cem Yayınevi.