Araştırma Makalesi
Pera’nın Atığı, Kasımpaşa’nın Salgını: On Dokuzuncu Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul’da Kolera Salgınları ve Çevre Adaleti
Öz
Bu araştırma, geç on dokuzuncu yüzyıl İstanbul’unda Pera ile Kasımpaşa başta olmak üzere civar mahallelerinin kolera salgınlarını nasıl farklı yoğunluklarda tecrübe ettiğini tartışıyor. 1893–1894 salgını için tutulan detaylı istatistiklerden faydalanarak ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) kullanarak hastalığı haritalandırıyor ve kent altyapısıyla salgının mekânsal odakları arasındaki ilişkiyi inceliyor. Bu sayede on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Kasımpaşa’yı bir afet mekânı olarak inşa eden çevre ve altyapı politikalarını daha görünür kılıp, dönem tanıklıklarında ve modern tarihyazımında doğallaştırılmış olan Kasımpaşa ile hastalık arasındaki “yakınlığı” sorunsallaştırıyor. Böylece geç Osmanlı kent tarihine iki farklı şekilde katkı sunmayı hedefliyor. Öncelikle, salgınların şehir mekânıyla kurdukları çetrefilli ilişkiyi, geriye çok zengin bir dokümantasyon bırakmış 1893–1894 salgını üzerinden inceleyerek, kentin afeti tekil ve lineer biçimde değil, çevresel ve mekânsal ayrışmalarla yaşadığını gösteriyor. İkinci olarak, on dokuzuncu yüzyılda imparatorluk ölçeğinde bir istisna mekânı olarak ortaya çıkan Pera’nın ekolojik ve biyolojik bağlantılarla kentin diğer mahallelerine nasıl eklemlendiğini, bu bağlantıların nasıl hem Pera’yı hem de civarını farklı ve eşitsiz biçimlerde var ettiğini tartışıyor.
Destekleyen Kurum
Mekanda Adalet Derneği, Koç Üniversitesi ANAMED
Teşekkür
Bu çalışmayı ilk olarak MAD Araştırma desteğiyle yürütmeye başlamıştım. Süreçteki destekleri ve makaleyi başka bir yayında kullanma izni verdikleri için Mekanda Adalet Derneği, özellikle Sinan Erensü ve Selin Yazıcı’ya, teşekkür ederim. Araştırma sırasında aynı zamanda Koç Üniversitesi ANAMED bursiyeriydim. ANAMED direktörü Chris Roosevelt, Coğrafi Bilgi Sistemleri dünyasına ilk adımlarımı atarken eşsiz bir destek sundu, o olmadan buna cesaret edemezdim. Can Gümüş hem kendi çalışmalarıyla bu araştırmaya ilham verdi, hem de makalenin en önemli kaynaklarından birine dikkat çekti, kendisine müteşekkirim. Gümüş’ün Boğaziçi Üniversitesi’nde hazırladığı doktora tezinin, on dokuzuncu yüzyıl İstanbul’unda salgın hastalıklar ve altyapı ilişkisi üzerine yapılmış en ufuk açıcı çalışmalardan biri olacağını tahmin ediyorum. Makalenin ilk halini, Sema 9 aylık hamileyken tamamladım. Ben makaleyle uğraşırken hem bana hem Sema’ya bakan Ayla’ya da teşekkür borçluyum.
Kaynakça
- “1865 Cholera Outbreak Interactive Map”, Special Maps, https://istanbulurbandatabase.com. Son Erişim Tarihi: 11.06.2023.
- Ak, Mehmet. “19. Yüzyılda Antalya’da Kolera Salgını”. Journal of International Social Research 4, no. 17 (2011): 258–268.
- Armiero, Marco. Wasteocene: Stories from the Global Dump. 1st ed. Cambridge University Press, 2021. https://doi.org/10.1017/9781108920322.
- Armiero, Marco, and Giacomo D’Alisa. “Rights of Resistance: The Garbage Struggles for Environmental Justice in Campania, Italy”. Capitalism Nature Socialism 23, no. 4 (2012): 52–68.
- Ayar, Mesut. Osmanlı Devletinde Kolera: İstanbul Örneği (1892-1895). İstanbul: Kitabevi, 2007.
- Barak, On. “Scraping the Surface: The Techno-Politics of Modern Streets in Turn-of-Twentieth-Century Alexandria.” Mediterranean Historical Review 24, no. 2 (2009): 187–205.
- Baronyan, Hagop. İstanbul Mahallelerinde Bir Gezinti. Istanbul: Can Sanat Yayınları, 2014.
- Baruh, Lorans İzabel. “The Transformation of the ‘Modern’ Axis of Nineteenth-Century Istanbul Property, Investments and Elites from Taksim Square to Sirkeci Station”. Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2009.
- Byzantios, Dionysios. Boğaziçi’nde Bir Gezinti. Yay.Haz. Mehmet Fatih Yavuz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
- Castonguay, Stéphane, and Matthew Evenden. “Introduction”. Urban Rivers: Remaking Rivers, Cities, and Space in Europe and North America, 1–13. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2012.
- “Cholera”, World Health Organization, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera. Son Erişim Tarihi: 22.06.2023.
- Çeçen, Kazım. İstanbul’un Osmanlı Dönemi Suyolları. Istanbul: Istanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, 1999.
- Çeçen, Kâzım. İstanbul’un Vakıf Sularından Taksim ve Hamidiye Suları. İstanbul: T.C. İstanbul Büyük Şehir Belediyesi, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü, 1991.
- Çelebi, Evliya. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi 1. Kitap Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 numaralı yazmanın transkripsiyonu – dizini. Yay.Haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
- Cunha, Dilip da. The Invention of Rivers. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2018.
- David Naguib Pellow. What Is Critical Environmental Justice? Cambridge: Polity, 2018.
- Dinçkal, Noyan. “Reluctant Modernization: The Cultural Dynamics of Water Supply in Istanbul, 1885–1950.” Technology and Culture 49, no. 3 (2008): 675–700.
- Efendi, Basiretçi Ali. İstanbul Mektupları. Yay.Haz. Nuri Sağlam. Istanbul: Kitabevi, 2001.
- Eldem, Edhem. “Ottoman Galata and Pera between Myth and Reality.” From ‘Milieu de Mémoire’ to ‘Lieu de Mémoire’: The Cultural Memory of Istanbul in the Twentieth Century, Yay. Haz. Ulrike Tischler, 18–36. Munich: Meidenbauer, 2006.
- Ergin, Osman Nuri. İstanbul Şehri Rehberi. İstanbul: İstanbul Belediyesi, 1934.
- Evans, Richard J. Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years. New York: Penguin Books, 2005.
- Fahmy, Khaled. “An Olfactory Tale of Two Cities: Cairo in the Nineteenth Century.” Historians in Cairo: Essays in Honor of George Scanlon, Yay. Haz. Jill Edwards, 155–187. Kahire: American University in Cairo Press, 2002.
- Göncüoğlu, Süleyman Faruk, and Esma Kayar. Denizcilerin Karargâhı Kasımpaşa. Istanbul: Beyoğlu Belediyesi, 2012.
- Gunnerson, C, E. Sungur, E. Bilal, and E. Özturgut. “Sewage Disposal in the Turkish Straits”. Water Research 6, no. 7 (July 1972): 763–74. https://doi.org/10.1016/0043-1354(72)90029-2.
- Harvey, David Justice. Nature, and the Geography of Difference. Cambridge: Blackwell Publishers, 1996.
- Huber, Valeska. “The Unification of the Globe By Disease? The International Sanitary Conferences on Cholera, 1851-1894.” The Historical Journal 49, no. 2 (2006): 453–76.
- Hüseyinoğlu, Mehmet Fatih, Gökhan Tari, and M. Erdem Günay. “Analysis of 70 Years of Change in Benthic Invertebrate Biodiversity in the Prince’s Islands Region, Istanbul”. Regional Studies in Marine Science 48 (November 2021): 102003. https://doi.org/10.1016/j.rsma.2021.102003.
- İnanç, Bülent, Cumali Kınacı, İzzet Öztürk, Mehmet Faik Sevimli, Osman Arıkan, Mustafa Öztürk. “Pollution Prevention and Restoration in the Golden Horn of Istanbul”. Water Science and Technology 37, no. 8 (1998): 129–136. https://doi.org/10.1016/S0273-1223(98)00243-1.
- Inglis, David. “Sewers and Sensibilities: The Bourgeois Faecal Experience in the Nineteenth-Century City.” In The City and the Senses, edited by Alexander Cowan and Jill Steward, 105–130. Aldershote: Ashgate, 2007.
- Janin, Raymond. Constantinople Byzantine: Développement Urbain et Repertoire Topographique, Edition Révisée et Augmentéee. Paris: Institut Français d’Études Byzantines, 1964.
- Kemal, Namık. “Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri: Siyaset, Hukuk, Din, İktisat, Matbuat.” Yay. Haz. Nergiz Yılmaz Aydoğdu, İsmail Kara. Bütün Makaleler 1. Yay. Haz. Nergiz Yılmaz Aydoğdu ve İsmail Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
- Kentel, K.Mehmet. “Nature’s ‘Cosmopolitanism’: Villagers, Engineers, and Animals along Terkos Waterworks in Late Nineteenth-Century Istanbul.” Yay. Haz. Onur Inal and Yavuz Köse. The Seeds of Power: Explorations in the Environmental History of the Ottoman Empire. Winwick: The White Horse Press, 2019.
- Kentel, Koca Mehmet. “Pera, Kasımpaşa, Sewers, and Maps: Representing Infrastructural Entanglements in the Nineteenth-Century Istanbul.” Journal of the Ottoman & Turkish Studies Association 8, no. 1 (Summer 2021): 405–14.
- Kolağası Mehmed Raif. Mir’ât-ı İstanbul. Yay. Haz Doğan Yavaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2021.
- Kor, Nevzat. Haliç’in Kirlenmesi ile İlgili Durumların Etüdü. İstanbul: İTÜ, 1963.
- Kurt, Burcu. “The Ottoman State Between Urban Space and Environment: Preserving the Drinking Water of Istanbul.” Belleten 85, no. 304 (2021): 933–966.
- Mavrogény, Spiridon. “Rapport présenté à sa majesté Imperiale le Sultan sur l’état de l’hygiene publique a Constantinople en Janvier 1881 par son médecin en chef et son médecin particulier le Docteur Spiridon Mavrogény.” İstanbul, 1881.
- Mohai, Paul, David Pellow, and J. Timmons Roberts. “Environmental Justice.” Annual Review of Environment and Resources 34, no. 1 (2009): 405–430. https://doi.org/10.1146/annurev-environ-082508-094348.
- Mongeri, Dr Louis. Études sur l’épidémie de choléra qui a régné a Constantinople en 1865 suivies d’un appendice sur la nature contagieuse du choléra et des devoirs des médécins sanitaires. İstanbul: Imprimerie M, 1866.
- Ölçer, Erol. Şehir Sokak Hafıza: Kuyul’dan Biçki Yurdu’na Osman Nuri Ergin ile İstanbul Sokak Adları. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 2014.
- Radkau, Joachim. Nature and Power. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
- Ried, Donald. Paris Sewers and Sewermen. Harvard: Harvard University Press, 1993.
- Roosevelt, Chris. “Location Matters: Disciplinary Diversity and Community Collaboration in Digitally Mapping the Past.” In Spatial Webs: Mapping Anatolian Pasts for Research and the Public, edited by Chris Roosevelt, 5–27. İstanbul: Koç University Press, 2021.
- Sarıyıldız, Gülden. “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera Salgını.” Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri 22-23 Mayıs 2000. Bildiriler, Vol. 2. İstanbul: Globus, 2001.
- Sezer, Şennur. Kasımpaşa. İstanbul: Heyamola, 2009.
- Snowden, Frank M. Naples in the Time of Cholera, 1884-1911. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
- Soyer, Emel. “18 ve 19. Yüzyılda Kasımpaşa Deresi Islah Çalışmaları”. Toplumsal Tarih, no. 169 (Ocak 2008): 66–80.
- Tezcan, Semih S. Haliç master planı ve uygulama programı kesin raporu. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 1977.
- Türkhan, Mehmet Sait. “19. ve 20. Yüzyılda Haliç’te Çevre Sorunları ve Deniz Kirliliği”. Toplumsal Tarih, no. 169 (Ocak 2008): 60–66.
- Weber, Stefan. Damascus: Ottoman Modernity and Urban Transformation (1808-1918). Proceedings of the Danish Institute in Damascus. Århus: Aarhus University Press, 2009.
- World Health Organization. “Cholera,” February 5, 2021. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera.
- Yaşayanlar, İsmail. “Osmanlı Devleti’nde Kamu Sağlığının Kurumsallaşmasında Koleranın Etkisi”. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, yay. haz. İsmail Yaşayanlar and Burcu Kurt, 2–24. Istanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2017.
- Yıldırım, Nuran. “Salgın Afetlerinde İstanbul”. Afetlerin Gölgesinde İstanbul, 109-184. İstanbul, İST: İBB Kültür AŞ, 2010.
- _______ “Su Ile Gelen Ölüm: Kolera ve İstanbul Suları”. Toplumsal Tarih, no. 145 (January 2006): 18–29.
- Yıldırım, Nuran, and Hakan Ertin. “European Physicians/Specialists During the Cholera Epidemic in Istanbul 1893-95 and Their Contributions to the Modernization of Healthcare in the Ottoman State”. Health, Culture and the Human Body: Epidemiology, Ethics and History of Medicine, Perspectives From Turkey and Central Europe, 189–215. Istanbul: BETIM, 2014.
- Yurdakul, İlhami. Aziz Şehre Leziz Su: Dersaadet, Istanbul Su Şirketi, 1873-1933. İstanbul: Kitabevi, 2010. Zandi-Sayek, Sibel. Ottoman Izmir: The Rise of a Cosmopolitan Port, 1840/1880. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2012.
Toplam 56 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 29 Haziran 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 Sayı: 2 |
Kaynak Göster
- Makale Dosyaları
Beşinci Sayımızla Merhaba!
Toplumsal Tarih Akademi dergisinin yeni sayısı ile karşınızdayız. Bu sayı, dergimizin yayın hayatına başladığı 2022 Aralık ayından bu yana çıkan beşinci sayısı. Ama tematik bir dosyadan oluşmaması nedeniyle de ilk olma niteliği taşıyor. Aynı zamanda bizim, derginin editör yardımcılığından editörlüğüne geçiş aşamasında ilk deneyimimiz. O nedenle şimdiden, her ne kusur işlediysek affola.
Dergiyi çok kısa zamanda Tarih Vakfı’nın önemli yayınlarından biri haline getiren önceki editörlerimiz Yaşar Tolga Cora ve Nurşen Gürboğa’ya, derginin yayın hayatına başlaması yolundaki öncü rolü nedeniyle Tarih Vakfı eski Genel Başkanı ve dergimizin eski genel yayın yönetmeni Mehmet Ö. Alkan’a teşekkürlerimizi sunarız. Dergiyi ileriye taşımak için omuzlarımıza yüklenen sorumluluğun farkındayız. Umarız, Yayın Kurulu üyelerimizin ve genişleyen editör kadromuzun desteği ile bu sorumluluğu hakkıyla yerine getireceğiz. Bu noktada, dergi yönetiminin yenilendiği Eylül 2024 yayın kurulu toplantımızda, bizlerle birlikte dergimizi oluşturma sorumluluğunu paylaşan yeni kitap inceleme editörlerimiz Gülhan Balsoy ve Cihangir Gündoğdu’ya, yeni belge inceleme bölümü̈ editörümüz Deniz Türker’e teşekkür ederiz. Yeni bölüm editörlerimize tüm enerjileriyle sürece koydukları büyük katkıdan dolayı müteşekkiriz. Nurşen Gürboğa editörlüğü bizlere devretmekle beraber derginin Genel Yayın Yönetmenliği pozisyonunu sürdürüyor, kendisinin rehberliği ve desteği, Tarih Vakfı yönetimi ile kurduğu köprü̈ bizler için çok değerli. Yazıların yayına hazırlanması sürecinde hem çok titiz hem de bir o kadar hızlı çalışan, yardımcı editörlük görevini de üstlenen Türkçe dil editörümüz Emre Erkan’a teşekkür ederiz. Mizanpaj editörümüz Aşkın Yücel Seçkin’e de özenli ve seri çalışması için içtenlikle teşekkür ediyoruz. Ayrıca revizyonlarıyla yazarlarımızı yönlendiren, dergimizin görünmez kahramanları anonim hakemlerimize teşekkür ediyoruz. Bir yandan uzun bir süre sonra serbest konulu yazılardan oluşan bir sayı çıkarma kararı almamız, öte yandan süreç devam ederken değişen yönetim yapımız süreçte bazı aksamalara yol açtı. Bunu hoşgörü̈ ve sabırla karşılayan yazarlarımıza da ayrıca minnettarız.
Bu sayımızda dört araştırma makalesi, üç belge inceleme yazısı, dört kitap inceleme yazısı ve bir anma yazısı yer alıyor. Öncelikle beşinci sayımızda yayınlanan araştırma makalelerinden bahsetmek istiyoruz. İlk araştırma makalemiz Nurhan Davutyan tarafından kaleme alındı ve “1875 Osmanlı Moratoryumu Önlenebilirdi” başlığını taşıyor. Osmanlı İmparatorluğu’nun mali egemenliğini ihlal eden Düyun-ı Umumiye’nin kurulmasına giden gelişmelere farklı bir perspektiften bakan çalışma, kapsamlı kaynaklardan ve istatistiksel analiz yöntemlerinden yararlanıyor. Davutyan’a göre Mehmed Emin Ali Paşa’nın 1867’de önerdiği mali tedbirler 1879’da değil önerildiği zaman uygulansaydı moratoryumun engellenmesi ihtimali bulunuyordu. İkinci araştırma makalemiz üç yazarın ortak çalışması: Murat Tülek, Jean-François Pérouse ve Funda Ferhanoğlu. Başlığı “1922 Öncesinde Jacques Pervititch” olan bu ayrıntılı çalışma İstanbul’un haritacılık tarihinde mihenk taşı olan Pervititch’in geçmişine, henüz İstanbul sigorta planlarını hazırlamaya başlamadan önceki dönemine odaklanıyor. Bir tanesini kapağa taşıdığımız değerli görsel malzemeleri okurumuzla buluşturan bu makale, Pervititch’in aile yaşamı, mesleki gelişimi ve ilk haritaları üzerine değerli bilgiler veriyor. Üçüncü araştırma makalemizin başlığı “İstisnayı Yönetmek, Adaleti Müzakere Etmek: İşkodra’da Cibal Kanunu, Umumi Sulhlar ve Hibrit Cezalandırma Usulleri.” Yazarımız Ebru Aykut bizi Geç Osmanlı dönemi Arnavut diyarına götürüyor ve yerel dağ kanunları ile merkezileşme çabaları arasında Osmanlıların yönetim hamlelerini anlamamızı sağlıyor. Foucault’nun yönetimsellik (governmentality) kavramının bir dizi vakada sınanması açısından olduğu kadar İşkodra’da vuku bulan ilginç tarihsel hadiselerin incelenmesi açısından da okurlarımızı tatmin edecek bir çalışma olduğunu düşünüyoruz. Dördüncü̈ araştırma makalemiz doğa tarihi alanında ve daha uzun makalelerle kısa makaleler arasında bir geçiş niteliğinde. ““Başka Yazacak Şey mi Yok?”: 19. Yüzyıl Osmanlı Aydınının Gözünden Karabatak ve Karabatağın Kısa Leksikolojik Tarihi” başlıklı bu ilginç yazıda Tarkan Murat Akkaya, 1899 tarihinde Karabatak kuşu üzerine yazılmış bir gazete makalesine mercek tutuyor. Acaba etrafımızda uçup duran tüm bu güzel kuşların adı nereden geliyor? Kuş adlarının kökenini inceleyen nomenclature alanında, en azından karabatak adıyla ilgili Akkaya’nın yazısının söyleyecek sözü̈ var.
Deniz Türker editörlüğünde oluşan belge inceleme yazıları bölümümüz tarihçiler camiasının ve okurların dikkatini gözden kaçmış belgelere çekmeyi, bu belgelerin yaratıcı biçimlerde yorumlamayı hedefliyor. Filiz Yazıcıoğlu’nun incelemesi birer kaynak olarak arzuhallerin önemini hatırlatıyor. Yazı, II. Abdülhamit döneminde Kesriye kazası telgraf memuru Mehmet Tevfik Bey’in Rumeli Müfettişliği’ne yazdığı arzuhalleri inceliyor ve düşük dereceli sayılabilecek bir memurun tayininin bile yabancı devletlerin müdahalesinin konusu olması üzerine eleştirel bir biçimde düşünüyor. Mertkan Karaca, Osman Hamdi Bey’in kardeşi Halil Edhem Bey tarafından 1909’da yazılmış Almanca bir makaleyi inceliyor. Asurolog Hermann von Hilprecht’e hazırlanan armağan kitabında yer alan bu makale günümüzde İstanbul Arkeoloji Müzesi adını taşıyan Müze-i Hümayun’un tarihi açısından değerli bir belge. Aysel Yıldız’ın yazısı, 1756’da İstanbul’da doğan ve önce Rusya’da esaret çeken sonra ABD’ye göçen yeniçeri İbrahim Bin Ali’yle ilgili. Yıldız bu ilginç hayat hikayesine kaynaklık eden iki mektubu inceliyor.
Dergimizin, Gülhan Balsoy ve Cihangir Gündoğdu editörlüğünde oluşan kitap inceleme yazıları bölümü̈ yakın dönemlerde yayınlanmış, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet tarihinin farklı dönemlerine odaklanan kitapların incelemelerini içeriyor. Ekrem Yener, Ümit Kurt’un Aras Yayınları’ndan çıkan Kanun ve Nizam Dairesi’nde Soykırım Teknokratı Mustafa Reşat Mimaroğlu’nun İzinde Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Devlet Mekanizması başlıklı kitabını, Melis Cankara, Uğur Zekeriya Peçe’nin Stanford University Press tarafından basılan kitabını inceliyor. Kitap Island and Empire: How Civil War in Crete Mobilized the Ottoman World başlığını taşıyor ve 1890’larda Girit’te ortaya çıkan iç savaş koşullarının yerinden ettiği Müslüman nüfusun etkisiyle tetiklenen Osmanlı toplumsal hareketlerini tartışıyor. Ayşe Hilal Uğurlu, Ali Akyıldız’ın Timaş Yayınları tarafından basılmış olan ve Osmanlı İmparatorluğunun kurumsal yapısına ışık tutan Mabeyn-i Hümayun: Osmanlı Saray Teşkilatının Modernleşmesi başlıklı çalışmasını inceliyor. Numan Deniz ise Nir Shafir’in The Order and Disorder of Communication: Pamphlets and Polemics in Seventeenth-Century Ottoman Empire adlı kitabını inceledi. Kitap 17. Yüzyıl el yazması kitapçıkların bir iletişim ve tartışma zeminine dönüşmesini ele alıyor.
Dergimizin vefeyat yazısı bölümünde, geçtiğimiz yaz aylarında kaybettiğimiz, Tarih Vakfı mütevellisi, yerel tarih, kent tarihi, Selçuklu tarihi, Osmanlı tarihi ve eğitim tarihi konularındaki çalışmaları ile bilinen tarihçi, öğretmen ve yazar Necdet Sakaoğlu’nu Fahri Aral’ın kaleminden bir yazı ile anıyoruz.
Toplumsal Tarih Akademi dergisinin yeni sayısı ile karşınızdayız. Bu sayı, dergimizin yayın hayatına başladığı 2022 Aralık ayından bu yana çıkan beşinci sayısı. Ama tematik bir dosyadan oluşmaması nedeniyle de ilk olma niteliği taşıyor. Aynı zamanda bizim, derginin editör yardımcılığından editörlüğüne geçiş aşamasında ilk deneyimimiz. O nedenle şimdiden, her ne kusur işlediysek affola.
Dergiyi çok kısa zamanda Tarih Vakfı’nın önemli yayınlarından biri haline getiren önceki editörlerimiz Yaşar Tolga Cora ve Nurşen Gürboğa’ya, derginin yayın hayatına başlaması yolundaki öncü rolü nedeniyle Tarih Vakfı eski Genel Başkanı ve dergimizin eski genel yayın yönetmeni Mehmet Ö. Alkan’a teşekkürlerimizi sunarız. Dergiyi ileriye taşımak için omuzlarımıza yüklenen sorumluluğun farkındayız. Umarız, Yayın Kurulu üyelerimizin ve genişleyen editör kadromuzun desteği ile bu sorumluluğu hakkıyla yerine getireceğiz. Bu noktada, dergi yönetiminin yenilendiği Eylül 2024 yayın kurulu toplantımızda, bizlerle birlikte dergimizi oluşturma sorumluluğunu paylaşan yeni kitap inceleme editörlerimiz Gülhan Balsoy ve Cihangir Gündoğdu’ya, yeni belge inceleme bölümü̈ editörümüz Deniz Türker’e teşekkür ederiz. Yeni bölüm editörlerimize tüm enerjileriyle sürece koydukları büyük katkıdan dolayı müteşekkiriz. Nurşen Gürboğa editörlüğü bizlere devretmekle beraber derginin Genel Yayın Yönetmenliği pozisyonunu sürdürüyor, kendisinin rehberliği ve desteği, Tarih Vakfı yönetimi ile kurduğu köprü̈ bizler için çok değerli. Yazıların yayına hazırlanması sürecinde hem çok titiz hem de bir o kadar hızlı çalışan, yardımcı editörlük görevini de üstlenen Türkçe dil editörümüz Emre Erkan’a teşekkür ederiz. Mizanpaj editörümüz Aşkın Yücel Seçkin’e de özenli ve seri çalışması için içtenlikle teşekkür ediyoruz. Ayrıca revizyonlarıyla yazarlarımızı yönlendiren, dergimizin görünmez kahramanları anonim hakemlerimize teşekkür ediyoruz. Bir yandan uzun bir süre sonra serbest konulu yazılardan oluşan bir sayı çıkarma kararı almamız, öte yandan süreç devam ederken değişen yönetim yapımız süreçte bazı aksamalara yol açtı. Bunu hoşgörü̈ ve sabırla karşılayan yazarlarımıza da ayrıca minnettarız.
Bu sayımızda dört araştırma makalesi, üç belge inceleme yazısı, dört kitap inceleme yazısı ve bir anma yazısı yer alıyor. Öncelikle beşinci sayımızda yayınlanan araştırma makalelerinden bahsetmek istiyoruz. İlk araştırma makalemiz Nurhan Davutyan tarafından kaleme alındı ve “1875 Osmanlı Moratoryumu Önlenebilirdi” başlığını taşıyor. Osmanlı İmparatorluğu’nun mali egemenliğini ihlal eden Düyun-ı Umumiye’nin kurulmasına giden gelişmelere farklı bir perspektiften bakan çalışma, kapsamlı kaynaklardan ve istatistiksel analiz yöntemlerinden yararlanıyor. Davutyan’a göre Mehmed Emin Ali Paşa’nın 1867’de önerdiği mali tedbirler 1879’da değil önerildiği zaman uygulansaydı moratoryumun engellenmesi ihtimali bulunuyordu. İkinci araştırma makalemiz üç yazarın ortak çalışması: Murat Tülek, Jean-François Pérouse ve Funda Ferhanoğlu. Başlığı “1922 Öncesinde Jacques Pervititch” olan bu ayrıntılı çalışma İstanbul’un haritacılık tarihinde mihenk taşı olan Pervititch’in geçmişine, henüz İstanbul sigorta planlarını hazırlamaya başlamadan önceki dönemine odaklanıyor. Bir tanesini kapağa taşıdığımız değerli görsel malzemeleri okurumuzla buluşturan bu makale, Pervititch’in aile yaşamı, mesleki gelişimi ve ilk haritaları üzerine değerli bilgiler veriyor. Üçüncü araştırma makalemizin başlığı “İstisnayı Yönetmek, Adaleti Müzakere Etmek: İşkodra’da Cibal Kanunu, Umumi Sulhlar ve Hibrit Cezalandırma Usulleri.” Yazarımız Ebru Aykut bizi Geç Osmanlı dönemi Arnavut diyarına götürüyor ve yerel dağ kanunları ile merkezileşme çabaları arasında Osmanlıların yönetim hamlelerini anlamamızı sağlıyor. Foucault’nun yönetimsellik (governmentality) kavramının bir dizi vakada sınanması açısından olduğu kadar İşkodra’da vuku bulan ilginç tarihsel hadiselerin incelenmesi açısından da okurlarımızı tatmin edecek bir çalışma olduğunu düşünüyoruz. Dördüncü̈ araştırma makalemiz doğa tarihi alanında ve daha uzun makalelerle kısa makaleler arasında bir geçiş niteliğinde. ““Başka Yazacak Şey mi Yok?”: 19. Yüzyıl Osmanlı Aydınının Gözünden Karabatak ve Karabatağın Kısa Leksikolojik Tarihi” başlıklı bu ilginç yazıda Tarkan Murat Akkaya, 1899 tarihinde Karabatak kuşu üzerine yazılmış bir gazete makalesine mercek tutuyor. Acaba etrafımızda uçup duran tüm bu güzel kuşların adı nereden geliyor? Kuş adlarının kökenini inceleyen nomenclature alanında, en azından karabatak adıyla ilgili Akkaya’nın yazısının söyleyecek sözü̈ var.
Deniz Türker editörlüğünde oluşan belge inceleme yazıları bölümümüz tarihçiler camiasının ve okurların dikkatini gözden kaçmış belgelere çekmeyi, bu belgelerin yaratıcı biçimlerde yorumlamayı hedefliyor. Filiz Yazıcıoğlu’nun incelemesi birer kaynak olarak arzuhallerin önemini hatırlatıyor. Yazı, II. Abdülhamit döneminde Kesriye kazası telgraf memuru Mehmet Tevfik Bey’in Rumeli Müfettişliği’ne yazdığı arzuhalleri inceliyor ve düşük dereceli sayılabilecek bir memurun tayininin bile yabancı devletlerin müdahalesinin konusu olması üzerine eleştirel bir biçimde düşünüyor. Mertkan Karaca, Osman Hamdi Bey’in kardeşi Halil Edhem Bey tarafından 1909’da yazılmış Almanca bir makaleyi inceliyor. Asurolog Hermann von Hilprecht’e hazırlanan armağan kitabında yer alan bu makale günümüzde İstanbul Arkeoloji Müzesi adını taşıyan Müze-i Hümayun’un tarihi açısından değerli bir belge. Aysel Yıldız’ın yazısı, 1756’da İstanbul’da doğan ve önce Rusya’da esaret çeken sonra ABD’ye göçen yeniçeri İbrahim Bin Ali’yle ilgili. Yıldız bu ilginç hayat hikayesine kaynaklık eden iki mektubu inceliyor.
Dergimizin, Gülhan Balsoy ve Cihangir Gündoğdu editörlüğünde oluşan kitap inceleme yazıları bölümü̈ yakın dönemlerde yayınlanmış, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet tarihinin farklı dönemlerine odaklanan kitapların incelemelerini içeriyor. Ekrem Yener, Ümit Kurt’un Aras Yayınları’ndan çıkan Kanun ve Nizam Dairesi’nde Soykırım Teknokratı Mustafa Reşat Mimaroğlu’nun İzinde Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Devlet Mekanizması başlıklı kitabını, Melis Cankara, Uğur Zekeriya Peçe’nin Stanford University Press tarafından basılan kitabını inceliyor. Kitap Island and Empire: How Civil War in Crete Mobilized the Ottoman World başlığını taşıyor ve 1890’larda Girit’te ortaya çıkan iç savaş koşullarının yerinden ettiği Müslüman nüfusun etkisiyle tetiklenen Osmanlı toplumsal hareketlerini tartışıyor. Ayşe Hilal Uğurlu, Ali Akyıldız’ın Timaş Yayınları tarafından basılmış olan ve Osmanlı İmparatorluğunun kurumsal yapısına ışık tutan Mabeyn-i Hümayun: Osmanlı Saray Teşkilatının Modernleşmesi başlıklı çalışmasını inceliyor. Numan Deniz ise Nir Shafir’in The Order and Disorder of Communication: Pamphlets and Polemics in Seventeenth-Century Ottoman Empire adlı kitabını inceledi. Kitap 17. Yüzyıl el yazması kitapçıkların bir iletişim ve tartışma zeminine dönüşmesini ele alıyor.
Dergimizin vefeyat yazısı bölümünde, geçtiğimiz yaz aylarında kaybettiğimiz, Tarih Vakfı mütevellisi, yerel tarih, kent tarihi, Selçuklu tarihi, Osmanlı tarihi ve eğitim tarihi konularındaki çalışmaları ile bilinen tarihçi, öğretmen ve yazar Necdet Sakaoğlu’nu Fahri Aral’ın kaleminden bir yazı ile anıyoruz.
Yayın kurulumuzun kararı doğrultusunda dergimiz bundan böyle Haziran aylarında tematik dosyalı, Aralık aylarında ise serbest çağrılı olarak yayınlanacak. Bu nedenle gerek DergiPark, gerekse Tarih Vakfı’nın internet sitesi üzerinden yayınladığımız çağrı metinlerini takip etmenizi öneririz. 2025 yılı Aralık ayında yayınlanacak yedinci sayımızda yer alabilecek yazıların son gönderim tarihi 15 Haziran 2025 olarak belirlenmiştir. Yazıların DergiPark sistemi üzerinden gönderilmesini özellikle rica ediyoruz.
Toplumsal tarihçiliğin gelişmesini, özgür ve eleştirel düşüncenin kendini ifade edecek mecra bulmasını, bu amaçla özellikle nitelikli Türkçe makalelerin okurlarla buluşmasını önemsiyoruz. Toplumsal Tarih Akademi dergisi Tarih Vakfı’nın köklü̈ ve eleştirel yayıncılık geleneğini akademik dergiciliğin uluslararası standartlarıyla bir araya getirmeyi amaçlıyor. Bu çerçevede dergimizin ulusal ve uluslararası dizinlerde taranması için gerekli başvuru süreçlerini yürütüyoruz. Sizlerin yapıcı eleştirileri ve katkıları bizler için çok önemli. Dergimize ilişkin değerlendirme ve eleştirilerinizi merakla bekliyoruz.
Keyifli okumalar ve güzel bir yıl dileriz.
Toplumsal Tarih Akademi Dergisi Editörleri
Firuzan Melike Sümertaş & Sırrı Emrah Üçer