Araştırma Makalesi
İmtiyazlı Şirketlere Yönelik Şikâyetler: İstanbul Terkos Su ve Tramvay Şirketlerinin Millileştirilmesi
Öz
Altyapı üzerine tarihsel ve etnografik çalışmalar yürüten araştırmacılar, altyapıların toplumsal aktörlerini, teknolojik ve materyal özelliklerini ve doğal ve fiziksel çevrenin altyapıların inşası ve sürdürülebilirliğine etkisini bir arada incelemeyi önerir. Altyapıların sadece teknik ekipman ve malzemelerden mürekkep bir sistem olmadığını, toplumsal ilişkilerle de belirlenen ve bu ilişkileri belirleyen ve beklenmedik sonuçları da açığa çıkaran istikrarsız ve kırılgan bir ilişkiler bütünü olduğunu iddia eder. Dünyanın birçok ülkesinde olduğu gibi Türkiye’de de altyapı projeleri Cumhuriyet ideolojisinin ulusal kalkınma, ekonomik ilerleme, modern bir toplumsal hayat inşası hedeflerinin somutlaştırılmasında önemli bir rol oynadı. Ancak altyapının farklı aktörleri arasındaki -siyasi iktidar, belediye, imtiyazlı şirketler, tüketiciler- anlaşmazlıklar, kamu hizmeti olarak sunulması gereken bir altyapı hizmetinin varlığı veya yokluğu ve bunun nedenleri, kimlerin bu hizmete ulaşıp ulaşamadığı veya nasıl ulaştığı gibi sorunlar, birtakım toplumsal gerilimleri de beraberinde getirdi.
Bu makale, erken Cumhuriyet döneminde İstanbul’un başat yaşam kaynağı su tedariki ve dağıtımı ve şehir içi kara ulaşımında kilit rol oynayan tramvay kullanımı gibi kamu hizmeti projelerine, bu projeleri hayata geçiren belediye ve imtiyazlı şirketler arasındaki uzlaşma ve çatışma anlarına ve projelerin gündelik hayattaki yansımalarına odaklanarak, altyapı projelerinin ideolojik ve toplumsal boyutlarını incelemeyi amaçlıyor. Altyapı projelerini şaşaalı bir başarı ve ilerleme hikayesi olarak sunan dönemin hakim anlatısının karşısına gündelik hayat deneyimlerini koyarak, altyapı hizmetlerinin ve kullanımının kent içinde mekansal ve toplumsal eşitsizlikleri görünür kılan, yeni yaşam kültürleri aynı zamanda suç biçimleri üreten, umudu ve hayal kırıklıklarını aynı anda bünyesinde barındıran bir ilişkiler bütünü olarak ele alınması gerektiğini iddia ediyor.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Ağırsel, Murat ve Ahmet Tabakoğlu. “İstanbul Özelinde Tramvay Yatırımlarının Şehre Etkisi”, Marmara Üniversitesi Öneri Dergisi 55, 2021, 125-158.
- Alpan, Aytek Soner. “Bir Felâket Olan Yangın Meğer Pek Hayırlı Sabahın Aydınlığı İmiş”: Tatavla Nasıl “Kurtuldu”?”. Toplum ve Bilim 158, 223-250.
- Appel, Hannah, Nikhil Anand ve Akhil Gupta, The Promise of Infrastructure. Durham: Duke University Press, 2018. Aykut, Ebru. “Devr-i Hürriyette İstibdat Hayaleti: 1908 Çırçır Yangını’nın Ardından İstanbul’da Kundakçılık, Söylentiler ve Asayiş”. Toplum ve Bilim 136, 2016, 5-39.
- Boratav, Korkut. Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002. İstanbul: İmge Kitabevi, 2003.
- Bostancı, Emir. “1929-1938 Yılları Arasında Türkiye’de Yabancı Sermaye”. Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi 4 / 8, 2020, 37-68.
- Çelik, Zeynep. The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century. Berkeley: The University of California Press, 1993. [Zeynep Çelik, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015].
- Çetinkaya, Aliç “Türkiye’de Başarılan Nafia İşleri ve İleride Başarılacak İşler”. Türk Yüksek Mühendisler Birliği Dergisi 22-23, Şubat 1937, 337-342.
- Derviş, Suat. Çöken İstanbul. İstanbul: İthaki Yayınları, 2021.
- Dinçkal, Noyan. “Arenas of Experimentation: Modernizing Istanbul in the Late Ottoman Empire”. Urban Machinery: Inside Modern European Cities. Yay. Haz. Michael Hard, Thomas J. Misa. 49-70. Cambridge: The MIT Press, 2008.
- Doygun, Ecem. “19. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Suyun İstanbul’daki Dönüşümü”. İstanbul Su Kültürü. Yay. Haz. Mesut Gengeç. 228-257. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2022.
- Engin, Vahdettin. İstanbul’un Atlı ve Elektrikli Tramvayları, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası, 2011.
- Ergin, Osman Nuri. “İstanbul Yangınları”, Mecelle-i Umur-ı Belediyye, Cilt 3, İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995.
- Geyikdağı, Necla. Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye (1854-1914). İstanbul: Hil Yayınları, 2008.
- Graham, Stephen ve Nigel Thrift. “Out of Order: Understanding Repair and Maintenance”. Theory, Culture, and Society, 24, 2007, 1–25.
- Güvenç, Murat. “İstanbul’da İkinci Sanayi Devrimi: Yeni Bir Kentsel Araştırma Programına Doğru”. Silahtarağa Elektrik Santrali 1910-2004. Yay. Haz. Asu Aksoy. 53-58. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2007.
- Hausmann, William J., Peter Hertner, ve Mira Wilkins. Global Electrification: Multinational Enterprise and International Finance in the History of Light and Power, 1878-2007. Cambridge: Cambridge University Press, 2008. Işıkpınar, Hasan Halet. Cumhuriyet Türkiyesi: Elektrikli Türkiye. İstanbul: Fazilet Matbaası, 1933.
- İleri, Nurçin. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Elektriğin Yolculuğu”. Elektrik ve İstanbul: Elektriğin Geçmişten Günümüze Serüveni. Yay. Haz. Cengiz Kahraman. 9-124. İstanbul: İstanbul Kültür A.Ş., 2021.
- İnan, Afet. İzmir İktisat Kongresi, 17 Şubat- 4 Mart 1923. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
- Kayserilioğlu, R. Sertaç. Dersaadet’ten İstanbul’a Tramvay. İstanbul: İ.E.T.T Genel Müdürlüğü, 1998.
- Kazgan, Haydar ve Sami Önal. İstanbul’da Suyun Tarihi: İstanbul Su Sorununun Tarihsel Kökenleri ve Osmanlı’da Yabancı Su Şirketleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
- Kentel, K. Mehmet. “Nature’s ‘Cosmopolis’: Villagers, Engineers, and Animals along Terkos Waterworks in Late Nineteenth-Century Istanbul”. The Seeds of Power: Explorations in the Environmental History of the Ottoman Empire. Yay. haz. Onur İnal ve Yavuz Köse. 155-183. Winwick: The White Horse Press, 2019. [Onur İnal ve Yavuz Köse, İktidar Tohumları: Osmanlı Çevre Tarihi Üzerine İncelemeler. İstanbul: İletişim Yayınları, 2022].
- Kılıç, Abdurrahman. “Tatavla Yangını ve Etkileri”. Toplumsal Tarih 326, 2021, 12-19.
- Koraltürk, Murat. Erken Cumhuriyet Döneminde Ekonominin Türkleştirilmesi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
- MacArthur-Seal, Daniel-Joseph. Britain’s Levantine Empire, 1914-1923. Oxford: Oxford University Press, 2021.
- Nye, David E. Electrifying America: Social Meanings of a New Technology, 1880-1940. Cambridge: MIT Press, 2001.
- On Senede Türkiye Nafiası, 1923-1933. İstanbul: İstanbul Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anonim Şirketi, 1933.
- Örtsen Esirgen, Seda. “II. Meşrutiyet Meclis Tutanaklarına Göre “Menafii Umumiyeye Müteallik İmtiyazat Hakkındaki Kanun”un Kabulü”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 60 (4) 2011, 935-962.
- Öztürk, Ali İhsan. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İmtiyaz Usulüyle Yürütülen İstanbul Belediye Hizmetleri. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2010, 295-298.
- Öztürk, Ali İhsan. İstanbul Şehir Suyu Hizmetinde Şirketler Dönemi (1881-1937). İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık 2019.
- Shahvar, Soli. “Concession Hunting in the Age of Reform: British Companies and the Search for Government Guarantees; Telegraph Concessions through Ottoman Territories, 1855-1858”. Middle Eastern Studies 38, no. 4, 2002, 169-193.
- Thobie, Jacques. ”L’électrification dans L’aire Syro-Libanaise des Origines à la Fin du Mandat Français”. Outre-Mers. Revue d’histoire 89, no. 334-335, 2002, 527-554.
- Ülker, Erol. «Multinational Capital, Public Utilities, and Urban Change in the Late Istanbul: Constantinople Tramway and Electric Company». Moderne Stadtgeschichte 1, (2018): 68-80.
- Ülker, Erol. “İstanbul’da Elektrikli Tramvayların Kısa Tarihi”. Elektrik ve İstanbul: Elektriğin Geçmişten Günümüze Serüveni. Yay. haz. Cengiz Kahraman. 235-255. İstanbul. İstanbul Kültür A.Ş., 2021.
- Zandi-Sayek, Sibel. Ottoman Izmir: The Rise of a Cosmopolitan Port, 1840–1880. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press for Architecture, 2014.
- “Belediye Kanunu“ http://www.mku.edu.tr/files/200-a5f3980a-2402-4a4a-96b8-7ced2a07631e.pdf Son Erişim Tarihi: 22.03.2023.
- İleri, Nurçin. “Nationalism on the Shop Floor: The Silahtarağa Electric Power Plant in the Early 1920s”. TRAFO – Blog for Transregional Research, http://trafo.hypotheses.org/28794 Son Erişim Tarihi: 10.02.2023.
- Montaño, Diana J. “Visualizing Imprudentes: Technology and Consumption in turn-of-the-Century Mexico City”. Technology’s Stories v. 8, no. 2. https://www.technologystories.org/visualizing-imprudentes/ Son Erişim Tarihi: 23.02.2023.
- “Türkiye İktisat Kongresi’ni Açış Söylevi İzmir,” https://www.atam.gov.tr/ataturkun-soylev-ve-demecleri/turkiye-iktisat-kongresini-acis-soylevi-izmir, Son Erişim Tarihi: 23.01.2023.
- Ünal, Ertan. “Tramvayları Boşuna mı İdam Ettik?”. Taha Toros Arşivi, s. 36-41, https://docplayer.biz. tr/8594301-Tramvaylari-bosuna-mi-idam-ettik.html Son Erişim Tarihi:10.04. 2023.
Toplam 39 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Küresel ve Dünya Tarihi, Tarihsel Çalışmalar (Diğer) |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 29 Haziran 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 Sayı: 2 |
Kaynak Göster
- Makale Dosyaları
Beşinci Sayımızla Merhaba!
Toplumsal Tarih Akademi dergisinin yeni sayısı ile karşınızdayız. Bu sayı, dergimizin yayın hayatına başladığı 2022 Aralık ayından bu yana çıkan beşinci sayısı. Ama tematik bir dosyadan oluşmaması nedeniyle de ilk olma niteliği taşıyor. Aynı zamanda bizim, derginin editör yardımcılığından editörlüğüne geçiş aşamasında ilk deneyimimiz. O nedenle şimdiden, her ne kusur işlediysek affola.
Dergiyi çok kısa zamanda Tarih Vakfı’nın önemli yayınlarından biri haline getiren önceki editörlerimiz Yaşar Tolga Cora ve Nurşen Gürboğa’ya, derginin yayın hayatına başlaması yolundaki öncü rolü nedeniyle Tarih Vakfı eski Genel Başkanı ve dergimizin eski genel yayın yönetmeni Mehmet Ö. Alkan’a teşekkürlerimizi sunarız. Dergiyi ileriye taşımak için omuzlarımıza yüklenen sorumluluğun farkındayız. Umarız, Yayın Kurulu üyelerimizin ve genişleyen editör kadromuzun desteği ile bu sorumluluğu hakkıyla yerine getireceğiz. Bu noktada, dergi yönetiminin yenilendiği Eylül 2024 yayın kurulu toplantımızda, bizlerle birlikte dergimizi oluşturma sorumluluğunu paylaşan yeni kitap inceleme editörlerimiz Gülhan Balsoy ve Cihangir Gündoğdu’ya, yeni belge inceleme bölümü editörümüz Deniz Türker’e teşekkür ederiz. Yeni bölüm editörlerimize tüm enerjileriyle sürece koydukları büyük katkıdan dolayı müteşekkiriz. Nurşen Gürboğa editörlüğü bizlere devretmekle beraber derginin Genel Yayın Yönetmenliği pozisyonunu sürdürüyor, kendisinin rehberliği ve desteği, Tarih Vakfı yönetimi ile kurduğu köprü bizler için çok değerli. Yazıların yayına hazırlanması sürecinde hem çok titiz hem de bir o kadar hızlı çalışan, yardımcı editörlük görevini de üstlenen Türkçe dil editörümüz Emre Erkan’a teşekkür ederiz. Mizanpaj editörümüz Aşkın Yücel Seçkin’e de özenli ve seri çalışması için içtenlikle teşekkür ediyoruz. Ayrıca revizyonlarıyla yazarlarımızı yönlendiren, dergimizin görünmez kahramanları anonim hakemlerimize teşekkür ediyoruz. Bir yandan uzun bir süre sonra serbest konulu yazılardan oluşan bir sayı çıkarma kararı almamız, öte yandan süreç devam ederken değişen yönetim yapımız süreçte bazı aksamalara yol açtı. Bunu hoşgörü ve sabırla karşılayan yazarlarımıza da ayrıca minnettarız.
Bu sayımızda dört araştırma makalesi, üç belge inceleme yazısı, dört kitap inceleme yazısı ve bir anma yazısı yer alıyor. Öncelikle beşinci sayımızda yayınlanan araştırma makalelerinden bahsetmek istiyoruz. İlk araştırma makalemizin başlığı ”İstisnayı Yönetmek, Adaleti Müzakere Etmek: İşkodra’da Cibal Kanunu, Umumi Sulhlar ve Hibrit Cezalandırma Usulleri.” Yazarımız Ebru Aykut bizi Geç Osmanlı dönemi Arnavut diyarına götürüyor ve yerel dağ kanunları ile merkezileşme çabaları arasında Osmanlıların yönetim hamlelerini anlamamızı sağlıyor. Foucault’nun yönetimsellik (governmentality) kavramının bir dizi vakada sınanması açısından olduğu kadar İşkodra’da vuku bulan ilginç tarihsel hadiselerin incelenmesi açısından da okurlarımızı tatmin edecek bir çalışma olduğunu düşünüyoruz. İkinci araştırma makalemiz üç yazarın ortak çalışması: Murat Tülek, Jean-François Pérouse ve Funda Ferhanoğlu. Başlığı “1922 Öncesinde Jacques Pervititch” olan bu ayrıntılı çalışma İstanbul’un haritacılık tarihinde mihenk taşı olan Pervititch’in geçmişine, henüz İstanbul sigorta planlarını hazırlamaya başlamadan önceki dönemine odaklanıyor. Bir tanesini kapağa taşıdığımız değerli görsel malzemeleri okurumuzla buluşturan bu makale, Pervititch’in aile yaşamı, mesleki gelişimi ve ilk haritaları üzerine değerli bilgiler veriyor. Üçüncü araştırma makalemiz Nurhan Davutyan tarafından kaleme alındı ve “1875 Osmanlı Moratoryumu Önlenebilirdi” başlığını taşıyor. Osmanlı İmparatorluğu’nun mali egemenliğini ihlal eden Düyun-ı Umumiye’nin kurulmasına giden gelişmelere farklı bir perspektiften bakan çalışma, kapsamlı kaynaklardan ve istatistiksel analiz yöntemlerinden yararlanıyor. Davutyan’a göre Mehmed Emin Ali Paşa’nın 1867’de önerdiği mali tedbirler 1879’da değil önerildiği zaman uygulansaydı moratoryumun engellenmesi ihtimali bulunuyordu. Dördüncü araştırma makalemiz doğa tarihi alanında ve daha uzun makalelerle kısa makaleler arasında bir geçiş niteliğinde. “”Başka Yazacak Şey mi Yok?”: 19. Yüzyıl Osmanlı Aydının Gözünden Karabatak ve Karabatağın Kısa Leksikolojik Tarihi” başlıklı bu ilginç yazıda Tarkan Murat Akkaya, 1899 tarihinde Karabatak kuşu üzerine yazılmış bir gazete makalesine mercek tutuyor. Acaba etrafımızda uçup duran tüm bu güzel kuşların adı nereden geliyor? Kuş adlarının kökenini inceleyen nomenclature alanında, en azından karabatak adıyla ilgili Akkaya’nın yazısının söyleyecek sözü var.
Deniz Türker editörlüğünde oluşan belge inceleme yazıları bölümümüz tarihçiler camiasının ve okurların dikkatini gözden kaçmış belgelere çekmeyi, bu belgelerin yaratıcı biçimlerde yorumlamayı hedefliyor. Filiz Yazıcıoğlu’nun incelemesi birer kaynak olarak arzuhallerin önemini hatırlatıyor. Yazı, II. Abdülhamit döneminde Kesriye kazası telgraf memuru Mehmet Tevfik Bey'in Rumeli Müfettişliği’ne yazdığı arzuhalleri inceliyor ve düşük dereceli sayılabilecek bir memurun tayininin bile yabancı devletlerin müdahalesinin konusu olması üzerine eleştirel bir biçimde düşünüyor. Mertkan Karaca, Osman Hamdi Bey’in kardeşi Halil Edhem Bey tarafından 1909’da yazılmış Almanca bir makaleyi inceliyor. Asurolog Hermann von Hilprecht’e hazırlanan armağan kitabında yer alan bu makale günümüzde İstanbul Arkeoloji Müzesi adını taşıyan Müze-i Hümayun'un tarihi açısından değerli bir belge. Aysel Yıldız’ın yazısı, 1756’da İstanbul’da doğan ve önce Rusya’da esaret çeken sonra ABD’ye göçen yeniçeri İbrahim Bin Ali’yle ilgili. Yıldız bu ilginç hayat hikayesine kaynaklık eden iki mektubu inceliyor.
Dergimizin, Gülhan Balsoy ve Cihangir Gündoğdu editörlüğünde oluşan kitap inceleme yazıları bölümü yakın dönemlerde yayınlanmış, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet tarihinin farklı dönemlerine odaklanan kitapların incelemelerini içeriyor. Ekrem Yener, Ümit Kurt’un Aras Yayınları’ndan çıkan Kanun ve Nizam Dairesinde Soykırım Teknokratı Mustafa Reşat Mimaroğlu’nun İzinde Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Devlet Mekanizması başlıklı kitabını, Melis Cankara, Uğur Zekeriya Peçe’nin Stanford University Press tarafından basılan kitabını inceliyor. Kitap Island and Empire: How Civil War in Crete Mobilized the Ottoman World başlığını taşıyor ve 1890’larda Girit’te ortaya çıkan iç savaş koşullarının yerinden ettiği Müslüman nüfusun etkisiyle tetiklenen Osmanlı toplumsal hareketlerini tartışıyor. Ayşe Hilal Uğurlu, Ali Akyıldız’ın Timaş Yayınları tarafından basılmış olan ve Osmanlı İmparatorluğunun kurumsal yapısına ışık tutan Mabeyn-i Hümayun: Osmanlı Saray Teşkilatının Modernleşmesi başlıklı çalışmasını inceliyor. Numan Deniz ise Nir Shafir’in The Order and Disorder of Communication: Pamphlets and Polemics in Seventeenth-Century Ottoman Empire adlı kitabını inceledi. Kitap 17. Yüzyıl el yazması kitapçıkların bir iletişim ve tartışma zeminine dönüşmesini ele alıyor.
Dergimizin anma yazısı bölümünde, geçtiğimiz yaz aylarında kaybettiğimiz, Tarih Vakfı mütevellisi,yerel tarih, kent tarihi, Selçuklu tarihi, Osmanlı tarihi ve eğitim tarihi konularındaki çalışmaları ile bilinen tarihçi, öğretmen ve yazar Necdet Sakaoğlu’nu Fahri Aral’ın kaleminden bir yazı ile anıyoruz.
Yayın kurulumuzun kararı doğrultusunda dergimiz bundan böyle Haziran aylarında tematik dosyalı, Aralık aylarında ise serbest çağrılı olarak yayınlanacak. Bu nedenle gerek DergiPark, gerekse Tarih Vakfı’nın internet sitesi üzerinden yayınladığımız çağrı metinlerini takip etmenizi öneririz. 2025 yılı Aralık ayında yayınlanacak 7. sayımızda yer alabilecek yazıların son gönderim tarihi 15 Haziran 2025 olarak belirlenmiştir. Yazıların DergiPark sistemi üzerinden gönderilmesini özellikle rica ediyoruz.
Toplumsal tarihçiliğin gelişmesini, özgür ve eleştirel düşüncenin kendini ifade edecek mecra bulmasını, bu amaçla özellikle nitelikli Türkçe makalelerin okurlarla buluşmasını önemsiyoruz. Toplumsal Tarih Akademi dergisi Tarih Vakfı’nın köklü ve eleştirel yayıncılık geleneğini akademik dergiciliğin uluslararası standartlarıyla bir araya getirmeyi amaçlıyor. Bu çerçevede dergimizin ulusal ve uluslararası dizinlerde taranması için gerekli başvuru süreçlerini yürütüyoruz. Sizlerin yapıcı eleştirileri ve katkıları bizler için çok önemli. Dergimize ilişkin değerlendirme ve eleştirilerinizi merakla bekliyoruz.
Keyifli okumalar ve güzel bir yıl dileriz.
Firuzan Melike Sümertaş &
Sırrı Emrah Üçer
Toplumsal Tarih Akademi Dergisi Editörleri