Ehl-i Hiref Maaş Defterlerinde Kayıtlı Tebrizli Sanatkârlar (1526-1566)

Yıl 2021, , 849 - 888, 10.12.2021

Murat Uluskan

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.849

Öz

Osmanlı saray sanatkârları ile ilgili başvurulacak kaynakların başında Ehl-i hiref maaş defterleri gelmektedir. Sanatçıların maaşları, unvanları, menşeleri, kuruma giriş şekilleri ve aile bilgileri gibi verilerin kaydedildiği bu defterler, sanatçıların kariyerleri ve ölüm tarihleriyle birlikte hangi sanat dalında kaç kişi çalıştıklarına dair bilgileri de içermektedir. Ehl-i hiref maaş defterlerinden izlenebildiği kadarıyla, kuruma alınan sanatçıların bazılarının çeşitli savaşlar sonucunda ülkeye getirilmiş usta sanatkârlar olduğu anlaşılmaktadır. Fatih Sultan Mehmed döneminde (1451-1481) kazanılan Otlukbeli Savaşı’ndan (1473) sonra Akkoyunlu bazı ilim ve sanat erbabı getirilip Osmanlı Devleti’nde görevlendirilmeye başlanmıştır. II. Bayezid döneminde (1481-1512) yine kuruma çok sayıda sanatçı alındığı maaş defterlerine düşülen notlardan anlaşılmaktadır. Ayrıca Yavuz Sultan Selim’in (1512-1520) Safevî hükümdarı Şah İsmail’i Çaldıran Savaşı’nda (1514) yenilgiye uğratmasından sonra Tebriz’de Şah’ın özel hizmetinde görevli ve saray dışında serbest çalışan ünlü sanatkârları toplatmış olduğu bilinmektedir. Bu sanatçılar sefer dönüşünde kışın geçirildiği Amasya’ya getirtilmiş, İstanbul’a gelindiğinde ise sarayın Ehl-i hiref teşkilatında ilgili sanat sınıflarında görevlendirilmiştir. Bu çalışmada, Kanuni Sultan Süleyman dönemine (1520-1566) ait günümüze ulaşan en eski Ehl-i hiref maaş defterlerinde kayıtlı Tebrizli sanatkârların isimleri, maaşları, sanat sınıfları, Osmanlı hizmetine giriş tarihleri ve hizmet süreleri incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Sarayı, Osmanlı Sanatı, Ehl-i Hiref, Tebriz, Azerbaycan, Akkoyunlu, Safevi, İran, Acem, Sanatkâr

Artists from Tabriz Registered in Ehl-i Hiref Salary Books (1526-1566)

Öz

The Ehl-i Hiref salary books are the main sources to be consulted on Ottoman palace artists. These notebooks, containing data such as the artists’ salaries, titles, origins, ways of joining the palace and family information, include data about the artists’ careers and death dates, as well as how many people they worked with in any art branch. According to these salary books of the Ehl-i hiref, it is understood that some of the artists who were taken into the institution were master craftsmen brought to the country as a result of various wars. In the aftermath of the Battle of Otlukbeli (1473), which was won during the reign of Sultan Mehmed the Conqueror (1451-1481), some scholars and artists from Akkoyun were brought and started to be employed in the Ottoman Empire. At the reign of Sultan Bayezid II (1481-1512), it is understood from the notes obtained from the salary books that many artists were taken under Sultan’s service. It is also known that following the triumph of Sultan Selim (1512- 1520) against Shah Ismail, the Safavid ruler, in the Battle of Chaldiran (1514), the Sultan employed famous artisans from Tabriz who previously worked either in the private service of the Shah or as freelancers. These artists were brought to Amasya, where they spent the winter on the return of the campaign, and as soon as they came to Istanbul, they were assigned to the relevant art classes in the Ehl-i hiref organization of the palace. In this study, the names, salaries, art classes, dates of entry into Ottoman service and service periods of Tabriz artists registered in the earliest Ehl-i hiref salary books from the period of Suleiman the Magnificent (1520-1566) are examined.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Palace, Ottoman Art, Ehl-i Hiref, Tabriz, Azerbaijan, Aqqoyunlu, Safavid, Iranian, Persian, Artist

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA)
• nr. D. 808, 4104, 6500, 9587, 9608, 9612, 9613/1, 9706/1, 9706/4, 9706/5, 9784, 10734
• nr. E. 745/64 (E. 5475)
• Kâmil Kepeci Tasnifi (KK.d.), nr. 1764
• Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi (MAD.d.), nr. 23, 6196
• Bâb-ı Defterî Müteferrik Defterler Tasnifi (D.M.d.), nr. 36806
• Kaynak Eserler ve Araştırmalar
• Arslan, Hüseyin, Osmanlı’da Nüfus Hareketleri (XVI. Yüzyıl) Yönetim, Nüfus, Göçler, İskânlar, Sürgünler, İstanbul 2001.
• Atik, Kayhan, Lütfi Paşa ve Tevârih-i Âl-i Osman, Ankara 2001.
• Barkan, Ömer Lûtfi, “H.933-934 (M.1527-1528) Malî yılına ait bir bütçe örneği”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, C 15/S. 1-4 (Ekim 1953-Temmuz 1954), s. 251-329.
• Bedirhan, Yaşar, “XII. ve XIII. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Göç Eden İlim ve Fikir Adamları”, Turkish Studies, C 9/S. 7 (2014), s. 193-213.
• Bedirhan, Yaşar, “XI. XIV. Yüzyıllarda Kafkasya Şehirlerinde İktisadi ve Sosyal Hayat (Tebriz Örneği), Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 40 (Şubat 2017), s.181-210.
• Bedirhan, Yaşar, “Ortaçağda Kafkasya Türk Şehirlerinde Esnaf Teşkilatları (Tebriz Örneği)”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 7/S. 13 (2017), s. 223-236.
• Beyazıt, Mustafa, “Erken Osmanlı Devri’nde Tebrizli Usta Gruplarının İzi Nasıl Sürülmeli?”, History Studies, C 6/ S. 3 (Nisan 2104), s. 45-70.
• Bilgili, Ali Sinan, “Tebriz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), C 40, İstanbul 2011, s. 219-222.
• Bilgin, Arif, “Harc-ı Hâssa Emini”, TDVİA, C Ek-1, İstanbul 2016, s. 535-536.
• Bostan, İdris, “Kemal Reis”, TDVİA, C 25, Ankara 2002, s. 226-227.
• Celâl-zâde Mustafa, Selim-nâme, haz. Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar, Ankara 1990.
• Çağman, Filiz, “Mimar Sinan Döneminde Saray’ın Ehl-i Hiref Teşkilatı”, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, İstanbul 1988, s. 73-77.
• Ekici, Sakine Akcan, 17. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Hiref-i Hâssa Teşkilatı Birimleri ve Yapısal Özellikleri, İstanbul Ün. Sosyal Bilimler Ens. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2018.
• Emecen, Feridun, Yavuz Sultan Selim, İstanbul 2016.
• Eyice, Semavi, “Beyazıt II. Camii ve Külliyesi”, TDVİA, C 6, İstanbul 1992, s. 45-49.
• Gök, İlhan, Atatürk Kitaplığı M.C. 0.71 Numaralı 909-933/1503-1527 Tarihli İnʻâmât Defteri (Transkripsiyon-Değerlendirme), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2014.
• Haydar Çelebi Rûznâmesi (Feridun Bey, Münşeʻâtü’s-Selâtîn, C I içinde, İstanbul 1274).
• Heiderzadeh, Tofigh, “İran Alimlerinin Osmanlı Devletine Gelişi ve Osmanlı Bilimine Katkıları (Timur Döneminin Başından Safevi Döneminin Sonuna Kadar)”, İngilizce’den çeviren: Aysu Albayrak, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, S. 2 (1998), s. 211-242.
• Hoca Mehmed Sadettin Efendi, Tâcü’t-Tevârîh, C 2, İstanbul 1280.
• Işınsu Durmuş, Tuba, “Siyasi Rekabetin Bir Enstrümanı Olarak Ortaçağ’da Sanat”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 12 (2014), s. 65-76.
• İdrîs-i Bidlîsî, Selîm Şâh-Nâme, haz. Hicabi Kırlangıç, Ankara 2016.
• Kazan, Hilal, XVI. Asırda Sarayın Sanatı Himayesi, İstanbul 2010.
• Kemal Paşazâde, Tevârih-i Âl-i Osman, IX. Defter, haz. Ahmet Uğur, The reign of Sultan Selim I in the light of the Selim-nâme literature, Berlin 1985.
• Kırımtayıf, Süleyman, XV. ve XIX. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Saray Sanatı Teşkilatı, İstanbul Teknik Ün. Sosyal Bilimler Ens. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1996.
• Kökoğlu, Ali, Kemal Paşa-zâde’nin Selim-nâmesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 1994.
• Malekzadeh, Farrokh, “İstanbul Topkapı Sarayı Müzesinde Bulunan Şah İsmail-i Safevi’ye Ait Kupa”, İstanbul Üniversitesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 7-8 (1976-1977), s. 263-276.
• Meriç, Rıfkı Melûl, Türk Nakış Sanʻatı Tarihi Araştırmaları 1 Vesikalar, Ankara 1953.
• Muhyî Çelebi, Selim-nâme, Konya Koyunoğlu Müzesi Kitaplığı, nr.13335.
• Sahillioğlu, Halil, “Emîn”, TDVİA, C 11, İstanbul 1995, s. 111-112.
• Savaş, Vural, “Heşt Behişt Sarayı’ndan Topkapı Sarayı’na: Şah İsmail’in, Çaldıran Savaşı’ndan Sonra Alıkonulan Hazine ve Eşyaları”, Toplumsal Tarih, S. 208 (Nisan 2011), s. 24-36.
• Savaş, Vural, “From Tabrız to Istanbul: Goods and Treasures of Shāh Ismāʻīl Looted After The Battle of Chāldırān”, Studia Iranica, S. 44/2 (2015), s. 227-276.
• Sümer, Faruk, “Akkoyunlular”, TDVİA, C 2, İstanbul 1989, s. 270-274.
• Tanındı, Zeren, Türk Minyatür Sanatı, İstanbul 1996.
• Tekindağ, Şehabettin, “Yeni Kaynak ve Vesikaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C 17/ S. 22 (Mart 1967), İstanbul 1968, s. 49-78.
• Uluskan, Murat, “İstanbul’un Yapı Sanatkârları: Nakkaşlar ve Sıvacılar (1700- 1838), Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 28 (İstanbul 2013), s. 11-50.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Osmanlı Sarayı’nda Ehl-i Hiref (Sanatkârlar) Defterleri”, Belgeler, C 11/ S. 15 (1986), s. 23-76.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı,Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, Ankara 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988.
• Yaman, Bahattin, “1557 Tarihli Ehl-i Hıref Defterine Göre Osmanlı Saray Sanatkârları”, KÖK Araştırmalar, C 8/ S. 2 (Güz 2006), s. 5-38.
• Yaman, Bahattin, “1545 Yılı Osmanlı Saray Sanatkârları”, Belleten, S. 264 (Ağustos 2008), s. 501-534.
• Yaman, Bahattin, Osmanlı Saray Sanatkârları 18. Yüzyılda Ehl-i Hiref, İstanbul 2008.