Menteşâ Emîrliği’nin İbtidâsı ve Menteşâ İmlası

Yıl 2024, , 81 - 110, 02.04.2024

Murat Keçiş , Refik Baykara

https://doi.org/10.37879/belleten.2024.081

Öz

Türkiye Selçuklu Devleti’nin siyasi bütünlüğünün parçalanmasına sebep olan Moğol İstilası, Anadolu’nun Türkleşme sürecinin son safhası kabul edilen II. Beylikler Dönemi’nin başlamasına yol açmıştır. Bu devrin başlaması aynı zamanda, Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılma sürecine girmesine ve Türkmen beylerinin, Selçuklu otoritesinin kaybolduğu bölgeler ile merkezi otoritesi zayıflayan Bizans’ın doğu sınırlarında, müstakil ya da yarı müstakil hâlde devletçikler şeklinde teşkilatlanmalarıyla devam etmiştir.
Batı Anadolu’da söz konusu dönemde kurulan siyasi teşekküllerden biri de Menteşâ Emîrliği’dir. İbtidâsı ve kurucusu olarak kabul edilen Menteşâ Bey hakkında 1934 yılından itibaren çeşitli görüşler mevcut olan emîrliğin, erken dönemleri hakkındaki vesikaların günümüze ulaşmaması ya da hiç telif edilmemesi sebebiyle, konuyla ilgili mevcut görüşler kesinlik arz etmemektedir. Bu durum, Menteşâ Emîrliği’nin kökeni hakkında çeşitli tartışmaları da beraberinde getirmekle kalmayıp, odak noktasından sapmalara neden olmakta ve sorunun çözümünü zorlaştırmaktadır. Konuyla ilgili olarak 90 yıllık süreçte yapılan çalışmalarda Menteşâ imlası bir şahıs ismi olarak değerlendirilerek problemin çözüm yollarının arandığı malumdur.
Bu çalışmada dönem kaynaklarından ve araştırma eserlerden istifade edilerek, emîrliğin zuhuru ve “منتشا” imlasının transkripsiyonunun tespiti ile mevcut önermelerin dâhilinde konu farklı bir perspektiften tekrar değerlendirilmiş, yeni yaklaşımlar elde edilmiştir. Böylelikle sonucun ve sorunsalın karmaşası büyük ölçüde ortadan kalkmış ve emîrliğin ibtidâsı ile ilgili daha sarih verilere ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Menteşâ, Menteşâ Emîrliği, Salpakis Mantakhias, Mandachia, Moğol İstilası

The Establishment of the Menteşâ Emirate and the Spelling of Menteşâ

Öz

The Mongol invasion, which caused the collapse of political unity in the Seljuk State of Turkey, led to the beginning of the 2nd Principalities Period, which was the last phase of the Turkification process of Anatolia. At the same time, the beginning of this period continued with the collapse of the Turkish Seljuk State and the organization of Turkmen (begs) as independent or semi-independent states in the regions where Seljuk authority was lost and on the eastern borders of Byzantium, whose central authority was weakened.
One of the political formations established in Western Anatolia during this period was the Menteşâ Emirate. There are various opinions about Menteşâ Bey, who is considered to be the founder of the emirate since 1934. However as the documents about the early periods of the emirate have not survived to the present day or have never been compiled, the existing opinions on the subject are not conclusive. This situation not only brings about various debates on the origin of the Emirate of Menteşâ but also causes deviations from the focal point, making it difficult to solve the problem. In studies carried out during the 90-year period on the subject, the spelling of Menteşâ was evaluated as a personal name, and solutions were sought for the problem.
In this study, by making use of sources of period as well as research works, the emergence of the emirate and the transcription of the spelling “منتشا” have been determined, and the subject has been re-evaluated from a different perspective within the existing propositions and new approaches have been obtained. In this way, the confusion between the result and the problem has been eliminated greatly, and more explicit data on the emirate’s emergence have been reached.

Anahtar Kelimeler

Menteşâ, Emirate of Menteşâ, Salpakis Mantakhias, Mandachia, The Mongol Invasion

Kaynakça

• Kaynak, Araştırma-İnceleme Eserler
• Abu-Lughod, Janet, Avrupa Hegemonyasından Önce 1250-1350 Yılları Arasında Dünya Sistemi, çev. Cansen Mavituna, Vakıf Bank Kültür Yayınları, İstanbul 2020.
• Ahmed Tevhid, “Menteşeoğullarından Ahmed Gazi Bey’in Hayratı Kitabeleri”, Kısaltma: “Hayratı Kitabeleri”, Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası, Cüz’ü 18, İs- tanbul 1 Şubat 1328, s. 1146-1152.
• Ahmet Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, C II, çev. Tahsin Yazıcı, Hürriyet Yayınları, İs- tanbul 1973.
• Ayönü, Yusuf, Selçuklular ve Bizans, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Ayönü, Yusuf, “XIII. Yüzyılın İkinci Yarısı ve XIV. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Men- teşe Beyliği’nin Güneybatı Anadolu’daki Faaliyetleri”, Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri Tarih, Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu-II Menteşeoğulları Tarihi, 25-27 Nisan 2012 Muğla, Ankara 2016, s. 3-12.
• Ayönü, Yusuf, “Menteşeoğulları Beyliği”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti, C 11, Siyer Ya- yınları, İstanbul 2017, s. 126-143.
• Baykara, Refik, “Şücâeddin Orhan Bey Döneminde Menteşe Emirliği”, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 308, 2019, s. 82-87.
• Baykara, Refik, Menteşâ Beyliği’nin Kuruluş Süreci ve Hanedanına Dair Tartışmalar (1257- 1391), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanma- mış Yüksek Lisans Tezi, Muğla 2022.
• Baypars Tarihi, çev. M. Şerefüddin Yaltkaya, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstan- bul 1941.
• Bayram, Mikail, “Türkiye Selçukluları Uç Beyi Denizlili Mehmet Bey”, Türkler Ansiklopedisi, C 6, ed. Hasan Celal Güzel-Kemal Çiçek-Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 294-298.
• Çeliktaş, Müslüme Melis, “Sanskrit Dili ve Ak Hunlarda Kullanımı”, Gazi Türki- yat, S. 24, 2019, s. 37-46.
• Duran, Remzi, Menteşe Beyliği Mimarisi I (Metin), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 1995.
• Ferheng-e Coğrafya-i İran, C 6, İntişarat-ı Dayire-i Coğrafya-i Stan-e Erteş, 1331.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali, “Manuel Mavrozomes ve Türkiye Selçuklu Devletine Hizmeti”, Tarihin Peşinde, S. 18, 2017, s. 249-265. Hasan Amid, Ferheng-e Farsi-ye ‘Amid, C II, Muessesat-ı İntişarat-ı Emir Kebir, 32. baskı, Tehran 1393.
• Hopf, Charles, Choroniques Greco-Romanes, Berlin 1873.
• İbn Bîbî, El-Evâmirü’l Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye Selçuknâme II Tercüme, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Kalkaşandî, Ṣubḥu’l-aʿşâ fî ṣınâʿati’l-inşâ, C 8, Daru’l-Kütübü’s-Sultaniyye, Kahire 1915.
• Kanar, Mehmet, Büyük Türkçe-Farsça Sözlük, Şirin Yayıncılık, Tehran.
• Keçiş, Murat, “Georgios Pakhimeris’te XIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Bizans-Sel- çuklu Hududu: Sakarya Savunma Hattı”, Geçmişten Günümüze Sakarya Tarih/Kültür/ Toplum Uluslararası Sakarya Sempozyumu, 23-25 Kasım 2017, Sakarya 2018, s. 63-70.
• Keçiş, Murat, “Menteşeoğlu İlyas Bey Tarafından Venediklilerin Girit Dukası Marco Faledro’ya Verilen 24 Temmuz 1403 Tarihli Ahidname”, Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri Tarih, Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu-II Menteşeoğulları Tarihi 25-27 Nisan 2012 Muğla, Ankara 2016, s. 165-180.
• Kerîmüddîn Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2000.
• Korobeinikov, Dimitri, Byzantium and The Turks in The Thirteenth Century, Oxford University Press, 2014.
• Mete, Zekai, “Menteşe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 29, İstanbul 2004, s. 150-152.
• Nicol, Donald M., Bizans’ın Son Yüzyılları (1261-1453), çev. Bilge Umar, Tarih Vak- fı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
• Georges Pachymérès, Relations Historiques, ed. Albert Failler, trad. Vitalien Laurent, III. Livres VII-IX, Paris 1999.
• Georges Pachymérès, Relations Historiques, ed. Albert Failler, trad. Vitalien Laurent, IV. Livres, X-XIII, Paris 1999.
• Rüknüddîn Baybars el-Mansûrî ed-Devâdâr, Zübdetü’l-fikre fî târîhi’l-hicre, Tahkik: Donald S. Richards, Beyrut 1998.
• Sümer, Faruk, “Kılıçarslan IV”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 25, İstan- bul 2002, s. 404-405.
• Tarîh-i Âl-i Selçuk Anonim Selçuknâme, çev. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner, Atıf Yayınları, Ankara 2014.
• Tuguseheva, Liliya, “Telaffuz Edilen Kelimenin Yazılı Biçiminin Etkisi Üzeri- ne (Orta Dönem Uygur Metinlerine Göre)”, çev. Ali Çelik, Dil Araştırmaları, C 12/S.23, 2018, s. 319-321.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yayınları, İstanbul 2017.
• Turan, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1958.
• Turğut, Vedat, “Batı Anadolu Beyliklerinin Menşei Meselesi”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, C II/S. 3, 2016, s. 55-99.
• Turğut, Vedat, “Menteşe Bey’in İsmi, Menşe’i ve Menteşeoğulları’nın Vakıflarına Dair”, Osmanlı Araştırmaları, C 48/S. 49, 2017, s. 25-55.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Kitabeler II Afyonkarahisar, Sandıklı, Bolvadin, Çay, İsaklı, Manisa, Birgi, Muğla, Milas, Peçin, Denizli, Isparta, Atabey Ve Eğirdir’deki Kitabeler Sahip, Saruhan, Aydın, Menteşe, İnanç, Hamit Oğulları hakkında malûmat, Devlet Matbaası, İs- tanbul 1347-1929.
• Wittek, Paul, Menteşe Beyliği 13-15 inci Asırda Garbi Küçük Asya Tarihine Ait Tetkik, çev. Orhan Şaik Gökyay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1944.
• Yazıcı, Tahsin-Öztürk, Mürsel, “2. Dil ve Edebiyat. a) Dil ve Lehçeler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 22, İstanbul 2000, s. 413-416.
• Zachariadou, Elizabeth A., “Observations Some Turcica of Pachymeres”, Revue des études Byzantines, Tome 36, 1978, s. 261-267.
• Zachariadou, Elizabeth A., Trade and Crusade Venetian Crete and The Emirates of Men- teshe And Aydın (1300-1415), Venice 1983.
• Web Kaynaklar
• https://dsal.uchicago.edu/cgi-bin/app/molesworth_query.py?page=637 erişim tarihi: 09.08.2021.
• https://dsal.uchicago.edu/cgi-bin/app/molesworth_query.py?page=636 erişim tarihi: 09.08.2021.
• https://dsal.uchicago.edu/cgi-bin/app/molesworth_query.py?page=636 erişim tarihi: 09.08.2021.
• https://dsal.uchicago.edu/cgi-bin/app/molesworth_query.py?page=83 erişim tarihi: 09.08.2021.
• https://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/scans/csl-apidev/servepdf.php?di- ct=BEN&page=0106-a erişim tarihi: 31.08.2021.