At, Araba ve Kaza: Osmanlı Cephesinden İstanbul’un Trafik Çilesi (1860-1890)

Yıl 2024, , 231 - 266, 02.04.2024

Ahmet Yüksel

https://doi.org/10.37879/belleten.2024.231

Öz

İstanbul’un trafik problemine maruz kalanlar belki kentin yüz, yüz elli yıl evvelki sürücü ve yayalarını daha şanslı olarak görebilirler. Motor sesinin henüz başkentin sakinlerinin kulaklarını tırmalamadığı; yayalar dışında ulaşım ve nakil hizmetlerinde temel unsurların hayvanlarla onların çektiği arabalar olduğu yıllarda trafiğin insanlarda bir gerginlik ve panik hâli oluşturmadığı düşünülebilir. Oysa devrin gazetelerinde yayımlanan haberler İstanbul’un trafik probleminin 1850’li yıllardan günümüze ulaşan kötü bir miras olduğuna tanıklık etmeye hazırdırlar. Başkentin araç trafiğine elverişli olmayan yol ağı ve imar planı, göç ve ticari canlanma gibi faktörlere bağlı olarak nüfusta ve hâliyle vasıta sayısındaki artış özümsenmesi gibi seyri de zor olan o mirası şekillendiren temel unsurlar olmuştur. Bugünden pek farklı olmayarak, bazı sürücülerin trafikle alakalı belirlenen kuralları yok sayan davranış biçimleri de denklemdeki yerlerini alınca devrin gazetelerinde hemen her gün bir kaza haberine rast gelmek sıradan bir gelişme oluvermiştir.
Bu çalışmada, Osmanlı başkentinde öznesi hayvanlar ve onların çektiği arabalar olan trafikte yaşanan kazaların meydana gelme sebepleri ve yol açtıkları zararlar, otoritece kamu düzenini koruma adına kazaları önlemek için çıkarılan yasalar ve alınan diğer tedbirler ile bunları takip ve uygulamakla görevli memurlar ve elbette trafik kurallarını ihlal eden sürücülere uygulanan yaptırım gibi bugüne kadar hiç araştırılmamış olan konular devrin gazetelerine yansıyan örnek olaylar üzerinden aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, İstanbul, Trafik Mevzuatı, Kaza, Ceza

Horse, Carriage and Crash: The Traffic Tribulation of Istanbul from The Ottoman Aspect (1860-1890)

Öz

Those who are exposed to the traffic problem of Istanbul may see the drivers and pedestrians city of a hundred, one hundred and fifty years ago as more fortunate. The sound of the engine had not yet scratched the ears of the inhabitants of the capital; it can be thought that traffic did not create a state of tension and panic for people in the years when animals and cars pulled by them were the main elements in transportation and carriage services other than pedestrians. However, the news published in the newspapers of the period are ready to testify that Istanbul’s traffic problem is a bad legacy that has survived since the 1850s. The capital’s unsuitable road network and zoning plan, as well as the increase in population and naturally the number of vehicles due to factors such as migration and commercial revival, have been the main factors shaping that heritage, which is difficult to follow. Not much different from today, when the behaviour of some drivers ignoring the rules determined regarding traffic took their place in the equation, it was an ordinary development to come across an accident tidings almost every day in the newspapers of the period.
In this study, the subjects that have never been researched until now are conveyed through the case studies reflected in the newspapers of the period such as the causes of traffic accidents in the Ottoman capital, the subjects of which were animals and their cars, and the damages they caused, the laws enacted to prevent accidents in order to protect public order and other measures taken by the authorities, and the officers responsible for following and implementing them, and of course, those who violated the traffic rules.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Istanbul, Traffic Legislation, Accident, Punishment

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Hariciye İstişare Odası (HR. HMŞ. İŞO): 82/3.
• BOA, Yabancı Arşivler Makedonya Arşivi (YB. 021): 74/146. BOA, Sadaret Mukavelenameler (A. DVN. MKL): 74/31.
• Süreli Yayınlar
• Basiret Cerîde-i Askeriye Cerîde-i Havâdis İbret
• Takvîm-i Vekâyi Terakki
• Tercümân-ı Ahvâl Tercümân-ı Hakîkat Vekayi-i Zabtiyye Resmî Kaynaklar Düstur I. Tertip, C 2.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri-Toplum Hayatı, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1995.
• Ahmed Lutfi, Mirât-ı Adâlet yahut Tarihçe-i Adliye-i Devlet-i Aliyye, Nişan Berberyan Matbaası, İstanbul 1304.
• Akay, Tolga, “20. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Otomobil, Kazalar ve Trafik Düzenlemeleri”, AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 62, 2018, s. 549-570.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, C 6, FEY Vakfı Yay., İstanbul 1993.
• Arısan, Kâzım, “Eski İstanbul’da Şehir İçi Ulaşımı”, Çağını Yakalayan Osmanlı!, haz. Ekmeleddin İhsanoğlu-Mustafa Kaçar, IRCICA Yay., İstanbul 1995, s. 1-12.
• Artuk, İbrahim, “Beşlik”, DİA, C 6, İstanbul 1992, s. 7.
• Basiretçi Ali Efendi, İstanbul Şehir Mektupları, haz. Nuri Sağlam, Erdem Kültür Kit., İstanbul 2017.
• Bingöl, Sedat, “Vakâ-yi Zaptiyye Gazetesi ve İstanbul Mahkemeleri”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S. 11, 2017, s. 1-30.
• Çolak, Melek, “XX. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Trafik ve Tramvay”, Osmanlı Araştırmaları, XXII, 2003, s. 177-189.
• Demir, Fatih, İbret Gazetesi Işığında İstanbul’da Sosyal ve Gündelik Hayat, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2015.
• Demirel, Halit, Vakayi-i Zaptiye Gazetesi (1869-1874), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi, Ankara 2004.
• Engin, Vahdettin, “İstanbul’da Şehiriçi Kara Ulaşımı: At Arabalarından Otomobile”, Osmanlı’da Ulaşım (Kara-Deniz-Demiryolu), ed. Vahdettin Engin vd., İstanbul 2013, s. 87- 100.
• Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, C 1, Yay. Yön. Cengiz Özdemir, İBB Yay., İstanbul 1995.
• Ertuğ, Nejdet, Osmanlı Döneminde İstanbul Deniz Ulaşımı ve Kayıkçılar, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002.
• Ertuğ, Nejdet, “Klasik Dönem Osmanlı İstanbul’unda Deniz Ulaşımı”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C 6, İstanbul 2015, s. 414-435.
• Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, İstanbul’da Şehir İçi İnsan Nakli Meselesi ve İstanbul’da Tramvay İşçilerinin İçtimaî Durumu, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yay., İstanbul 1949.
• Göksel, Ali Akif, İstanbul’un Yolları ve Şehir Yollarının İnşası, Belediye Matbaası, İstanbul 1955.
• Gülersoy, Çelik, “Arabalar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C 1, İstanbul 1993, s. 289-290.
• Gülersoy, Çelik, Tramvay İstanbul’da, İstanbul Kitaplığı, İstanbul 1989.
• Günergun, Feza, “Osmanlı Devleti’nde Buharlı Tramvay İşletme Teşebbüsleri”, Çağını Yakalayan Osmanlı!, Haz. Ekmeleddin İhsanoğlu-Mustafa Kaçar, IRCICA Yay., İstanbul 1995, s. 373-393.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Teknoloji Çağını Yakalama Gayretleri”, Çağını Yakalayan Osmanlı!, haz. Ekmeleddin İhsanoğlu-Mustafa Kaçar, IRCICA Yay., İstanbul 1995, s. VII-XVI.
• İpşirli, Mehmet, “Araba”, DİA., C 3, İstanbul 1991, s. 242-245.
• Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914)-Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çev. Bahar Tırnakçı, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2003.
• Kayserilioğlu, R. Sertaç, Dersaadet’ten İstanbul’a Tramvay, C I, İ.E.T.T. Tarihi Dizileri l, (2. Baskı) İstanbul 2013.
• Koçu, Reşat Ekrem, “Araba, Arabacı; Saray, Konak, Kira ve Yük Arabaları ve Arabacıları”, İstanbul Ansiklopedisi, C II, 1959, s. 902-918.
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, drl. Salih Özbaran, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İzmir 1984.
• Oruç, Dilara, La Turquie Gazetesi’nde İstanbul (1866), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2017.
• Payam, Mehmet Murat, Avrupa Birliği ve Türkiye’de Trafik Güvenliği Eğitimi, İKSAD, Adıyaman 2018.
• Shaw, Stanford J., “The Population of Istanbul in the Nineteenth Century”, Tarih Dergisi, S. 32, İstanbul 1979, s. 403-414.
• Şahin, Şayan Ulusan, “Türk Kültüründe At Arabası (At Arabalarının Dili)”, Bilig, S. 32, 2005, ss. 165-178.
• Şehsuvaroğlu, Haluk Y., Asırlar Boyunca İstanbul, Cumhuriyet Gazetesi Yay., İstanbul (?).
• Şimşek, Hüseyin, “Osmanlı Dönemi Eğitim Sorunları: Yol Güvenliği (Trafik) ve Okul Servisçiliğine Dair Tarihsel Bir İnceleme”, Kuramsal Eğitimbilim, C 3, S. 1, 2010, s. 135- 147.
• Taştemir, Mehmet, “Klasik Devirde Osmanlı’da Kara Ulaşımı ve Yollar”, Osmanlı’da Ulaşım (Kara-Deniz-Demiryolu), Ed. Vahdettin Engin vd., İstanbul 2013, s. 13-31.
• Tekeli, İlhan, “Türkiye’de Kent Planlamasının Tarihsel Kökleri”, Türkiye’de İmar Planlaması, drl. Tamer Gök, ODTÜ Yay., Ankara 1980, s. 26-147.
• Tekeli, İlhan, İstanbul ve Ankara İçin Kent İçi Ulaşım Tarihi Yazıları, (İlhan Tekeli Toplu Eserleri-9), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2010.
• Ünal, Ertan, “İstanbul Tarihinde Taşıt: Arabalar”, Hayat Tarih Mecmuası, C 2/S. 8, İstanbul 1968, s. 20-27.
• Ünal, Ertan, “İstanbul Tarihinde Taşıt 2: Tarihe Geçen Arabalar”, Hayat Tarih Mecmuası, C 2/S. 9, İstanbul 1968, s. 20-28.
• Yılmaz, İbrahim, “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Trafik ve Trafik Kazaları”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C 20/S. 36, 2019, s. 341- 368.