Sardinia-Italy Consulate in Erzurum and its Role in the Armenian Issue

Yıl 2024, , 341 - 373, 02.04.2024

Murat Küçükuğurlu

https://doi.org/10.37879/belleten.2024.341

Öz

In the Crimean War of 1853-1856, the Sardinia State, England, and France sided with the Ottoman Empire against Russia. After the war, some people from Sardinia were engaged in economic and commercial activities in Erzurum and its surroundings. The State of Sardinia appointed a consular officer to Erzurum in 1860. When the Italian Union was established in 1861 and the State of Sardinia was included in this union, a consul officer was appointed on behalf of the Italian State in 1862. The person whose name came to the fore in this period is Pharmacist Augusto Lavini, who has been in Erzurum since 1855. Lavini, who started to make a name for himself during the first Armenian revolt that broke out in 1890, engaged in activities with the Armenian committee members in Erzurum, which disturbed the Ottoman administration. Thereupon, he was dismissed in 1892. When the Sason Rebellion broke out in 1894, Italy decided to open a consulate in Erzurum and sent Attilio Monaco to Erzurum as a consul, despite the opposition of the Ottoman Empire. The Ottoman Empire was in a difficult situation facing this fait accompli. As a result of diplomatic efforts, the appointment of the Italian Consul could be delayed for about two months. Although the Ottoman Empire could not prevent the appointment of the consul, it prevented Italy’s direct intervention in the Sason Event by participating in the Investigation Commission of this consul. However, Monaco did his best to inform the western press in favor of the Armenians about the events that the Armenian committee members started in 1895 and went down in history as the “Erzurum Event”. After all these events, the Italian Consulate in Erzurum was closed in 1896. At the end of 1914, when the Ottoman Empire entered the First World War, Italy State reactivated its consulate in Erzurum. However, with the war of Italy against the Ottoman Empire in 1915, the Italian Consulate was closed.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Sardinia, Italy, Sason Rebellion, Erzurum, Consulate

Sardinya-İtalya Erzurum Konsolosluğu ve Ermeni Meselesindeki Rolü

Öz

1853-1856 yıllarında yaşanan Kırım Savaşı’nda, İngiltere ve Fransa ile birlikte Sardinya Devleti de Rusya’ya karşı Osmanlı Devleti’nin yanında yer almıştır. Savaştan sonra Sardinya tebaasından bazı kişiler Erzurum ve civarında ekonomik ve ticari faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bunun üzerine Sardinya Devleti, 1860 yılında Erzurum’a bir konsolos memuru atamıştır. 1861 yılında İtalya birliği kurulup Sardinya Devleti bu birliğe dâhil olunca, 1862’de bu kez İtalya Devleti adına bir konsolos memuru görevlendirilmiştir. Bu dönemde ismi ön plana çıkan kişi, 1855’ten beri Erzurum’da bulunan Eczacı Augusto Lavini’dir. 1890’da patlak veren ilk Ermeni isyanı sırasında adını duyurmaya başlayan Lavini, isyanı takip eden günlerde Erzurum’daki Ermeni komitacıları ile birlikte Osmanlı yöneticilerini rahatsız eden birtakım faaliyetlere girişmiştir. Bunun üzerine 1892’de görevden alınmıştır. 1894 yılında Sason İsyanı patlak verince İtalya, Erzurum’da bir konsolosluk açmaya karar vermiş ve Osmanlı Devleti’nin muhalefetine rağmen Attilio Monaco’yu konsolos olarak Erzurum’a göndermiştir. Osmanlı Devleti, bu emrivaki karşısında zor durumda kalmıştır. Yapılan diplomatik girişimlerin sonucunda İtalya Konsolosu’nun ataması yaklaşık iki ay geciktirilebilmiştir. Osmanlı Devleti, konsolosun atanmasını engelleyememekle birlikte, bu konsolosun Tahkikat Komisyonu’na katılarak İtalya’nın Sason Hadisesi’ne doğrudan müdahalesinin önüne geçmiştir. Bununla birlikte Monaco, 1895’te Ermeni komitacıları tarafından başlatılan ve tarihe “Erzurum Vakası” olarak geçen olayları Ermenilerin lehine yanlı bir şekilde batı basınına duyurmak için elinden geleni yapmıştır. Bütün bu hadiselerin ardından Erzurum’daki İtalya Konsolosluğu 1896’da kapatılmıştır. 1914 yılı sonlarında, Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na fiilen girdiği günlerde İtalya Devleti, Erzurum’daki konsolosluğunu tekrar aktif hale getirmiştir. Bununla birlikte 1915’te İtalya’nın Osmanlı Devleti’ne karşı savaş açmasıyla birlikte İtalyan Konsolosluğu kapanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Sardinya, İtalya, Sason İsyanı, Erzurum, Konsolosluk

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO), 545/40865
• BOA, Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (DH.MKT), 197/92; 1023/16; 1929/38; 1961/27
• BOA, Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi Evrakı (DH. ŞFR), 452/55; 474/11.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat Evra- kı (DH. TMIK. M), 191/59.
• BOA, Hatt-ı Hümayun (HAT), 1167/46143.
• BOA, Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası Evrakı (HR. HMŞ. İŞO), 77/16.
• BOA, Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (HR. MKT), 261/70; 306/44; 331/97; 442/45; 636/43; 637/73; 780/93.
• BOA, Hariciye Nezareti Siyasi Kısmı Evrakı (HR. SYS), 2167/35; 2803/1; 2834/76.
• BOA, Hariciye Nezareti Tahrirat-ı Hariciye Odası Evrakı (HR. TH), 197/92. BOA, İrade-i Hariciyye (İ. HR); 93/4524; 346/57.
• BOA, İrade-i Hususiyye (İ. HUS), 33/7; 33/8; 35/88. BOA, İrade-i Taltifat (İ. TAL), 121/27.
• BOA, Yıldız Evrakı Sadaret Hususî Maruzat Evrakı (Y. A. HUS), 315/116; 315/126; 316/94; 317/16.
• BOA, Yıldız Evrakı Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y. MTV), 113/41. BOA, Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Marûzâtı (Y. PRK. A), 9/74. BOA, Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK), 62/106.
• Konsolosluk Raporları/Süreli Yayınlar
• Annali del Ministero di Agricoltura, Industria e Commercio, Padova, 1872.
• Annuaire Oriental, Commerce, Industrie, Administration, Magisrature de L’Orient, 1909, Constantinople 1910.
• Annuario D’Italia per L’Sportazione e L’Importazione, Roma 1905.
• Atti Parlamentari Della Camera Dei Deputati, LXXIII, Tornata Di Giocedi 28 No- vembre 1895, Roma 11 Dicembre 1895, N.73.
• Bergholz, Leo, “Business Houses in Erzerum”, Consular Reports: Commerce, Manufa- ctures, Etc, Washington 1898.
• Bergholz, Leo, “Powers Represented in Erzerum”, 17 October 1896, National Arc- hives and Records Administration (NARA), T-568, Roll 1.
• Bollettino Consolare Pubblicato Per Cura Del Ministero Per Gli Affari Esteri, Volume XVIII-Fascicolo III, Marzo, Roma 1882.
• Bollettino Consolare Pubblicato per Cura der Ministero per Gli Affari Esteri, Volume XVII, Parte I, Roma 1882.
• Bollettino del Ministero degli Affari Esteri, 40, Gennaio, 1895, Parte Amministrativa e Noti- ziario, Roma 1895.
• Bollettino del Ministero degli Affari Esteri, 85, Giugno, 1896, Parte Amministrativa e Notizi- ario, Roma 1896.
• Bollettino del Ministero Degli Affari Esteri, 88, 1896, Parte Amministrativa e Notiziario, Roma 1896.
• Bollettino del Ministero Degli Affari Esteri, Novembre 1896, Parte Amministrativa e Notiziario, Roma 1896.
• Bollettino di Notizie Commerciali, Serie II/ Vol. IV, N.46, 13 Novembre 1887. Bollettino Ufficiale del Ministero D’agricoltura, Industria e Commercio, 1908. Calendario Generale del Regno D’Italia Pel 1898, Anno XXXVI, Roma 1989.
• Consorzio Nazionale. Bollettino Ufficiale del Comitato Centrale, Anno V, N.18, Dicembre 1870.
• Dalyell, Robert, “1862 Report on the Eyalet of Erzurum”, 28 February 1862, (TNA, FO, 78/1669).
• Diplomatic and Consular Report, Turkey, Report on the Trade of the Vilayets of Trebizond and Sivas, 1900.
• Gazzetta Ufficiale Del Regno D’Italia, Num. 19, Gennaio 1895. Gazzetta Ufficiale Del Regno D’Italia, Num. 29, 5 Febbraio 1891. Gazzetta Ufficiale, Del Regno D’Italia, Num, 304, 20 Dicembre 1883. Gazzetta Ufficiale, Del Regno D’Italia, Num. 262, 8 Novembre 1879.
• Gioia, Ludocico, “Sul Commercio di Erzerum”, Trebizonda, 2 Novembre 1887, Bollettino Consolare Pubblicato Per Cura del Ministero Per Gli Affari Esteri, Volume XXIII-Fascicolo XII, Dicembre 1887, Roma.
• Guida Commerciale d’Italia, Anno III, 1908, Ditte Italiane Esercanti All’Estero.
• Il Palmaverde Calendario Storico-Administrativo del Regno D’Italia Pel 1866, Torino.
• Il Palmaverde Pel 1860, Torino 1860.
• Manuale Dll’istituzione Consolare Austriace, Vienna 1862.
• Raccolta Uffıciale delle Legii e Dei Decreti del Regno D’Italia, Parte Principale, Volume Terzo, Anno 1894, Roma 1894.
• Report from the Select Committee, Diplomatic and Consular Services, Minutes of Evidence, Thursday, 7th March 1872.
• Salname-i Vilayet-i Erzurum, 1299.
• Taylor, J. G., “Koordistan”, Reports Relative to British Consular Establishment, 1858C1871, Part III (Ottoman Dominions), London 1872.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• “Pharmacy in Asia Minor”, The Chemist and Druggist, June 15, 1881.
• “Из Дневника Русской Женщины в Эрзеруме въ 1878 Году”, Русский Вестникь. Журналъ Литературный и Политический. Издаваемый М. Катковымъ, Том сто тридцать восьмой, Mockba, 1878.
• Bayraktutan, Ayşe, Erzurum İngiliz Konsolosluğu ve Faaliyetleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2010.
• Baytop, Turhan, Türk Eczacılık Tarihi, İstanbul 2001.
• Berridge, G. R., The Counter-Revolution in Diplomacy and Other Essays, Palgrave Mac- millan, Hampshire 2011.
• Çeken, Mehmet Batuhan, “1894 Sason İsyanı’nın İngiliz Basınına Yansımaları”, OTAM, S. 51, Bahar 2022, s. 75-98.
• Doğan, Hamdi, Sason Ermeni İsyanları, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü- sü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Niğde 2000.
• Gencer, Fatih, İngiliz Konsolos James Brant’ın Gözüyle Doğuda Değişim Yılları (1836- 1852), Gece Kitaplığı, Ankara 2018.
• Görür, Emel Demir, “İngiliz Konsolosluk Raporlarına Göre 93 Harbi Sonrası Erzurum Vilayeti’nde Sosyo-İktisadi Hayat (1878-1885)”, Belleten, C 84/S. 299, 2020, s. 399-449.
• Graves, Sir Robert, Storm Centres of the Near East, Personal Memories, 1879-1929, Lon- don 1933.
• Gülmez, Nurettin, “Tahkik Heyeti Raporlarına Göre 1894 Sason İsyanı”, Belleten, C 70/S. 258, 2006, s. 695-742.
• İskefiyeli, Zeynep Cumhur, “Ermenilerin İlk Büyük Ayaklanması: Erzurum Olayı (1890)”, ASAM Ermeni Araştırmaları Dergisi, S. 19, Sonbahar 2005, s. 103-123.
• Kocabaşoğlu, Uygur, Majestelerinin Konsolosları İngiliz Belgeleriyle Osmanlı İmparatorlu- ğu’ndaki İngiliz Konsolosları (1580-1900), İletişim Yayınları, İstanbul 2004.
• Köse, Muhammed, “Erzurum İngiliz Konsolosu Yüzbaşı Henry Trotter’in 1880 Tarihli Raporunda Doğu ve Güneydoğu’nun Etnik, Dini, Sosyal ve İktisadi Yapı- sı”, Asia Minor Studies, C 6/S.12, 2018, s. 145-170.
• Küçükuğurlu, Murat - Muzaffer Başkaya, Sorularla Trabzon Tarihi, Çizgi Kitabevi, Konya 2019.
• Küçükuğurlu, Murat, “Trabzon’da Modernleşmenin Simgesi Olarak Meydan-ı Şarkî”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 63, 2018, s. 617-638.
• Küçükuğurlu, Murat, Erzurum Çarşı Pazar, Eski Erzurum Çarşıları ve Üretim Mekanları, Çizgi Kitabevi, Konya 2018.
• Leone, Enrico de, L’Impero Ottomano Nel Primo Periodo Delle Riforme (TANZÎMÂT) Secondo Fonti Italiane, Milano 1967.
• Maurizio Russo, “The Formation of the Kurdish Hamidiye Regiments as Reflec- ted in Italian Diplomatic Documents,” Armenian Review, Vol. 47 (1-2), 2001.
• Millingen, Fredirck, La Turquie Sous Le Regne D’Abdul-Aziz (1862-1867), Paris 1868. Osmanlı Bankası, Armen Garo’nun Anıları, İstanbul 2009.
• Tezcan, Mehmet, “1847-1852 Türk-İran Sınır Komisyonu Rusya Temsilcisi Al- bay E. İ. Çirikov’un Erzurum ile İlgili Kayıtları”, Osmanlı Hakimiyetinin 500. ve Kurtuluşun 100. Yılında Uluslararası Erzurum Sempozyumu, Bildiriler, Erzurum 2018, s. 104-117.
• The Diary of A Russian Lady, Reminiscences of Barbara Doukhovskoy, London 1917.
• The Memoirs of Francesco Crispi, Vol. III, Internationals Problems, London 1914.
• Turan, Şerafettin, “1829 Edirne Antlaşması”, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğraf- ya Fakültesi Dergisi, C IX/S. 1-2 1951, s. 11-151.
• Ürkmez, Naim, “Amerika Birleşik Devletleri’nin Erzurum Konsolosluğunu Tesis Süreci”, Osmanlı Hakimiyetinin 500. ve Kurtuluşun 100. Yılında Uluslararası Erzurum Sempozyumu, Bildiriler, Erzurum 2018, s. 144-152.
• Yılmaz, Özgür, “Erzurum Fransız Konsolosu Challaye’nin Kırım Savaşı Döne- minde Askerî İstihbarat Faaliyetleri (1853-1854)” History Studies, Vol. 7/Issue 4, 2015, s. 157-174.
• Yılmaz, Özgür, “Erzurum Yerel Tarihin Kaynağı Olarak Fransız Konsolosluk Ar- şivleri”, Mukaddime, C 12/S. 2, 2021, s. 268-306.