The Organization and Activities of the Beyoğlu Censorship Inspectorate in the First World War

Yıl 2025, Cilt: 89 Sayı: 315, 683 - 718, 07.08.2025

Feyza Kurnaz Şahin

https://doi.org/10.37879/belleten.2025.683

Öz

The purpose of the study was to examine the organisation, practitioners, and activities of the Beyoğlu Censorship Inspectorate which was one of the three (Dersaadet/ İstanbul, Beyoğlu, Galata) military censorship inspectorates that the Ottoman State formed in İstanbul during the First World War in accordance with the censorship regulations. In the research, the legal extensions related to censorship, censorship activities, and transformations in censorship practices in the Ottoman capital during the First World War were evaluated by modelling the organisational structure of the Beyoğlu Military Censorship Committee. In this way, flexibility, success or failure of the censorship system in İstanbul which was the centre of censorship practices were revealed. Thus, it was tried to contribute to a number of explorations which would facilitate the compilation of the history of Ottoman censorship.
There were difficulties naturally in carrying out the monumental task of forming and operating a system completely censoring the press and communication in the Ottoman State in the First World War. However, it seems that the structure of the censorship system which was institutionalised since the reign of Sultan Abdülhamid II made it easier to overcome these difficulties. Likewise, the data related to the Beyoğlu Censorship Inspectorate demonstrates that the censorship system became organised quickly during the war. Through this organised structure, the “fear of censorship” was also clearly established in public. However, the most significant element that reduced the functionality of the military censorship system during the war was the limitation of human resources that knew foreign languages. This problem was tried to be solved through soldiers who were unarmed and assigned to fixed service as well as non- Muslims. The study benefited from the data of the Presidency of the Republic of Türkiye Directorate of State Archives, the Military History Archive of the Ministry of National Defense, the ATASE Fund, and the Ottoman Archive.

Anahtar Kelimeler

İstanbul , Beyoğlu , Censorship , Communication , Propaganda , First World War

Etik Beyan

This study is supported by the Scientific Research Projects Coordination Unit of Afyon Kocatepe University within the project numbered 17.FENED.13.

Birinci Dünya Savaşı’nda Beyoğlu Sansür Müfettişliği Teşkilatı ve Faaliyetleri

Öz

Çalışmanın amacı Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı sırasında sansür talimatnamesi gereğince İstanbul’da oluşturduğu üç (Dersaadet/İstanbul, Beyoğlu, Galata) askerî sansür müfettişliğinden biri olan Beyoğlu Sansür Müfettişliğinin teşkilatlanmasını, uygulayıcılarını ve faaliyetlerini irdelemektir. Araştırmada Beyoğlu Askerî Sansür Heyetinin örgütsel yapısı modellenerek Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı başkentinde sansürle ilgili yasal uzantılar, sansür faaliyetleri ve sansür pratiğindeki dönüşümler değerlendirilmiştir. Bu şekilde sansür uygulamalarının merkezi olan İstanbul’daki sansür sisteminin esnekliği, başarı ya da başarısızlığı ortaya konulmuştur. Böylece çalışmada Osmanlı sansür tarihinin derlenmesini kolaylaştıracak bir dizi keşfe katkıda bulunulmaya çalışılmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı’da basını ve haberleşmeyi tamamen sansürleyen bir sistemi oluşturma ve işletme gibi devasa bir görevin icra edilmesi doğal olarak zorluklar barındırmaktaydı. Ancak sansür sisteminin Sultan II. Abdülhamid döneminden itibaren kurumsallaşan yapısı bu zorlukların aşılmasını kolaylaştırmış görünmektedir. Zira Beyoğlu Sansür Müfettişliği ile ilgili veriler, sansür sisteminin savaş sırasında çabuk organize olduğunu göstermektedir. Bu teşkilatlı yapı sayesinde kamuoyunda “sansür korkusu” da belirgin olarak oluşturulmuştur. Fakat savaş döneminde askerî sansür sisteminin işlevselliğini azaltan en önemli unsur, lisan bilen insan kaynağının sınırlılığıdır. Bu problem sansür sisteminin esnekliği sayesinde gayrimüslimlerin yanı sıra silahsız ve sabit hizmete ayrılmış askerlerle giderilmeye çalışılmıştır. Çalışmada T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı bünyesindeki Millî Savunma Bakanlığı Askerî Tarih Arşivi ATASE Fonu ve Osmanlı Arşivi verilerinden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İstanbul , Beyoğlu , Sansür , Haberleşme , Propaganda , Birinci Dünya Savaşı

Etik Beyan

Bu çalışma Afyon Kocatepe Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından 17.FENED.13 sayılı proje kapsamında desteklenmiştir.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Millî Savunma Bakanlığı Askerî Tarih Arşivi, ATASE Fonu, BDH (Birinci Dünya Harbi Koleksiyonu) (Klasör/Dosya, Fihrist).
• BDH, 2709/341, 3-5, 5a, 6, 6a, 7, 7a, 8,8a, 9,9a,10, tarihsiz; 3-5,5a, tarihsiz; 3-6, tarihsiz; 3-8, tarihsiz; 3-8a, tarihsiz.
• BDH, 293-31A/1191-057; 057-01, 02, 3 Şubat 1331.
• BDH, 293-31A/1191-060, 9 Şubat 1331; 060-01, 17 Şubat 1331.
• BDH, 3183/17, 1-1,1a, 2, 2a, 3,3a, 4, 4a, 5, 5a, 6, 6a, 7, 7a, 8. 8a, 9,9a; 1-6, 11; 1-7.
• BDH, 408/258-1613, 4 Ağustos 1330; 48-02, tarihsiz.
• BDH, 408-258/1613, 19 Teşrinisani 1330; 408-258/1613, 25 Teşrinisani 1330; 408-258/1613, 29 Teşrinisani 1330; 408-258/1613, tarihsiz.
• BDH, 409-275/1615, 025, 10 Kanunuevvel 1330; 025-03,04, 18 Kanunuevvel 1330; 025-05, 21 Kanunuevvel 1330.
• BDH, 409-275/1615, 025-1,2, 14 Kanunusani 1330.
• BDH, 412/1629-008, 008-1, 17 Teşrinisani 1330; 008-03, 04, 05, 06, 21 Kanu-nuevvel 1330.
• BDH, 412/1629-014, 15 Mart 1331.
• BDH, 412/1629-014-01, 16 Mart 1331.
• BDH, 412/1629-019, 17 Nisan 1331; 019-01, 21 Nisan 1331.
• BDH, 412/1629-027, 16 Haziran 1331.
• BDH, 412/1629-027-01, 02, 15 Haziran 1331.
• BDH, 412-14/1630, 002, 29 Şubat 1332.
• BDH, 412-14/1630, 002-06, 24 Nisan 1332.
• BDH, 412-14/1630, 002-07, 002-07a, 23 Nisan 1332.
• BDH, 412-14/1630, 002-07, 002-08, 24-28 Nisan 1332.
• BDH, 412-14/1630, 002-08a, 17 Nisan 1332; 08a, 19 Nisan 1332.
• BDH, 413/299-1633-038, 2, 03, 26 Kanunuevvel 1331.
• BDH, 413/299-1633-43, 6-7 Mart 1332.
• BDH, 415-288/1639-042, 22 Kanunuevvel 1331.
• BDH, 415-288/1639-042-02, 11 Kanunusani 1331.
• BDH, 425-45/1677, 002, 11 Teşrinisani 1330.
• BDH, 425-45/1677-003-04, 6 Teşrinisani 1330.
• BDH, 425-45/1677-025, 14-20 Mayıs 1332.
• BDH, 425-45/1677-025-01, 16 Mayıs 1332.
• BDH, 427-578/1685, 001-033, 29.1.1333.
• BDH, 427-578/1685, 001-068, 27.3.1333.
• BDH, 428-31B/1686, 013, 7 Eylül 1333; 013-03, 2 Eylül 1333.
• BDH, 443-50/001-04a, 001-005, 13 Ağustos 1330.
• BDH, 443-50/H1, 001-03, 28 Temmuz 1330; 30 Temmuz 1330.
• BDH, 443-50/H1, 001-04, 8 Ağustos 1330.
• BDH, 443-50/H1, 001-04a, 12-13 Ağustos 1330.
• BDH, 443-50/H1, 001-1a, 02, 24 Temmuz 1330.
• BDH, 443-50/H1,001-02a, 26 Temmuz 1330.
• BDH, 443-50/H1,001-3a, 4 Ağustos 1330.
• BDH, 443-50/H1-001-01, 20, 24 Temmuz 1330.
• İSH (İstiklal Harbi Koleksiyonu), (Kutu/Gömlek, Belge).
• İSH, 83/11AC, 2 Şubat 1335.
• İSH, 83/9AC, 18 Kanunusani 1335.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumîye Müdüriyeti 2. Şube (DH.EUM.2.Şb), 5/64, 11 Cemaziyelevvel 1333.
• Kaynak, Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ataman, Bora, “Türkiye’de İlk Basın Yasakları ve Abdülhamid Sansürü”, Marmara İletişim Dergisi, S. 14, Ocak 2009, s. 21-49.
• Avşar, Servet, “Birinci Dünya Savaşı’nda Casusluk Okulları, Casusluk Uygulamaları ve Osmanlı Devleti’nin Casusluğu Önleme Faaliyetleri”, Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, C 2/S. 3, 2018, s. 1-46.
• Beşikçi, Mehmet, Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Seferberliği, İletişim Yay., İstanbul 2023.
• Birinci, Ali, “Osmanlı Devletinde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 7, Mayıs 2006, s. 291-349.
• Bozkurt, Abdurrahman, “I. Dünya Savaşı Başlarında Osmanlı Devleti’nde Casusluk Faaliyetleri ve Güvenlik Algısı (1914-1915)”, OTAM, S. 36, Güz 2014, s. 1-44.
• Çırakman, Gazi İbrâhim Tevfik, Gönderilmemiş Mektup Bir Türk Subayının Birinci Dünya ve Kurtuluş Savaşı Anıları, haz. İbrâhim Zeyd Gerçik, Büyüyen Ay Yay., İstan- bul 2019.
• Demirel, Fatmagül, “Osmanlı Devleti’nde Kitap Basımının Denetimi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S. 5, 2004, s. 89-104.
• Demirel, Fatmagül, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yay, İstanbul 2007.
• Eşki, Fatih Mehmet, Rusça Gazetelerde Kafkas Cephesi (1914-1917), Nobel Yay., An- kara 2024.
• Halliday, John D., “Censorship in Berlin and Vienna during the First World War: A Comparative View”, The Modern Language Review, Vol. 83/No. 3, July 1988, s. 612-626.
• Hopkin, Deian, “Domestic Censorship in the First World War”, Journal of Contemporary History, Vol. 5/No. 4, 1970, s. 151-169.
• Johnson, Donald, “Wilson, Burleson, and Censorship in the First World War”, The Journal of Southern History, Vol. 28/No. 1, Feb., 1962, s. 46-58.
• Kabacalı, Alpay, Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü, Gazeteciler Cemiyeti Yay., İstanbul 1990.
• Kalemli, Hüseyin, “I. Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nde Sansür Uygulaması,” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 62, 2018, s. 509-538.
• Karabekir, Kazım, Günlükler 1906-1948, C I, Yapı Kredi Yayınları, 2. baskı, İstan- bul 2017.
• Karabekir, Kazım, I. Dünya Savaşı Anıları, Yapı Kredi Yayınları, 4. baskı, İstanbul 2023.
• Karabulut, Umut, “Osmanlı Devleti’nde Savaş Hukukunun Oluşumu Bağlamın- da Lahey Konferansları ve Birinci Dünya Savaşındaki Uygulamalar”, Selçuk Üni- versitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 45, Nisan 2019, s. 87-99.
• Kozanoğlu, Okan, “Sopalı Sansür: Zaptiye Müşiriyeti ve Erken Dönem Osmanlı Sansür Mekanizmasındaki Yeri (1858-1876)”, Toplumsal Tarih Akademi, S. 4, Haziran 2024, s. 76-87.
• Kurat, Akdes Nimet, Birinci Dünya Savaşı Sırasında Türkiye’de Bulunan Alman Generalle- rin Raporları, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1966.
• Kurnaz Şahin, Feyza, “Birinci Dünya Savaşı’nda Beyrut’ta Haberleşme Üzerinde Sansür ve Gözetim: Beyrut Askerî Sansür Müfettişliği ve Faaliyetleri”, CTAD, Yıl 20, S. 40, Bahar 2024, s. 33-67.
• Kurnaz Şahin, Feyza, “I. Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’nde III. Ordu’da Sansür Teşkilatı” Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, S. 21, Haziran 2024, s. 254-255.
• Ortaylı, İlber-Erdinç, Erol Şadi, İttihat ve Terakki Osmanlı İmparatorluğu’nda Gizli Örgütlenmeler ve Darbeler, İnkılap Yay., İstanbul 2016.
• Öğün, Tuncay, “Sarıkamış’ta Soğuk Sansür”, Yedikıta, S. 112, 2017, s. 20-31.
• Öğün, Tuncay, “Turan Yolunda Bir Serap: Ardahan’ın Ele Geçirilmesi ve Osmanlı Basınındaki Yansımalar”, 100. Yılı Münasebetiyle I. Dünya Savaşı’nda Kafkas (Doğu) Cephesi Uluslararası Sempozyumu, Yay. haz., Merve Uğur, ATAM Yayınları, Ankara 2015, s.586-587.
• Öğün, Tuncay, Kafkas Cephesi’nin I. Dünya Savaşı’ndaki Lojistik Desteği, Dergâh Yay., İstanbul 2015.
• Öztürk, Serdar, “Türk Sinemasında İlk Sansür Tartışmaları ve Yeni Belgeler”, Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi, S. 5, 2006, s. 47-76.
• Paul, Christopher - Kim, James J., Reporters on the Battlefield: The Embedded Press System in Historical Context, 1st ed., RAND Corporation, 2004.
• Price, Byron, “Governmental Censorship in War-Time”, The American Political Science Review, C XXXVI/S. 5, 1942, s. 837-849.
• Sanders, Liman Von, Türkiye’de Beş Yıl, çev. Eşref Bengi Özbilen, 9. baskı, Türkiye İş Bankası Yayını, İstanbul 2022.
• Shaw, Stanford J., Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu Savaşa Giriş, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2014.
• Şahin, Gürsoy, “I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti ile Sırbistan Arasındaki Siyasî Sorunlara Dair Bazı Tespitler (1914-1918)”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C 18/S. 2, 2016, s. 269-286.
• Şimşeker, Somer Alp, Ottoman Intelligence: The Second Branch and Its Operational Chara- cteristics, 1914-1918, Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ensti- tüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2021.
• Tanilli, Server, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası 20. Yüzyıl: Yeni Bir Dünyanın Aranışında, C VI, Türkiye İş Bankası Yay., 3. basım, İstanbul 2023.
• Yeni, Mustafa, Birinci Dünya Savaşı’nda Başkumandanlık Vekaleti ve Harbiye Nezareti’nin II. Şube (İstihbarat) Faaliyetleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ya- yımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2022.
• Yosmaoğlu, İpek K., “Chasing the Printed Word: Press Censorship in the Otto- man Empire, 1876-1913”, The Turkish Studies Association Journal, Vol. 27/No. 1/2, 2003, s. 15-49.
• Young, Kimball, “Censorship in Wartime”, ALA Bulletin, Vol. 38/No. 11, November 1944, s. 439-442.