Tanzimat Döneminde Kıbrıs’ta Modern Belediyeciliğin Başlangıcı ve Lefkoşa Belediyesi

Yıl 2018, , 587 - 626, 01.08.2018

Hasan Samani

https://doi.org/10.37879/belleten.2018.587

Öz

1571 itibarıyla bir Osmanlı adası olan Kıbrıs, Osmanlı yenileşme tarihinde özgün bir yer işgal eden Tanzimat döneminde, Akdeniz ticaretinde önemli bir uğrak limanı konumundadır. Devleti modernleştirme çabaları Osmanlı devletinde birçok kurumun ilk kez bu dönemde kurulması sonucunu doğurmuştur. Bunlardan bir tanesi de modern belediye idareleridir. İstanbul’da başlayan modern belediyelerin kurulması süreci kısa bir süre sonra Osmanlı taşrasını da kapsayarak gelişmiştir.Tanzimat modernleşmesinin öncelikli hedefi olan mülkî merkeziyetçiliği tesise yönelik reform çabaları, kent hizmetlerini yerine getiren geleneksel kurumların etkinliğini yitirmesi ve devletin Avrupa ekonomisine eklemlenmesi sonucunda artan ticarî faaliyetlerin zorunlu kıldığı yeni kent hizmetleri ihtiyacı, Kıbrıs’ta da belediyelerin kuruluş sürecini şekillendiren etkenler olmuştur. Bu bağlamda mevcut çalışma, Tanzimat döneminde Kıbrıs’ta modern belediye idarelerinin kuruluş şartlarını ve Osmanlı idaresinin adadaki son yıllarında Lefkoşa Belediyesi’ni konu edinmektedir. Çalışma üç temel başlık altında hazırlanmıştır. Birinci bölüm, Tanzimat öncesi dönemde beledî hizmetleri temsil eden İhtisab kurumu ve bunun Kıbrıs’taki yansımalarını içermektedir. İkinci bölümde, Tanzimat döneminde Osmanlı modern belediyeciliğinin başlangıcı çerçevesinde Kıbrıs’ta modern belediyelerin kuruluş süreci irdelenmiştir. Üçüncü ve son bölümde, 1877/1878 itibarıyla, adanın idari merkezi konumundaki Lefkoşa’da mevcut belediye teşkilatı ile işleyişi incelenmiştir. Çalışmanın temel kaynaklarını, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bâb-ı Âli evrakı ile KKTC Girne Milli Arşivi ve Araştırma Dairesi belgeleri oluşturmuştur. Sonuç olarak, 1862 senesine gelindiğinde Lefkoşa’da kurulmuş olan Çarşı Meclisi, adada modern belediyelerin kuruluş sürecinin başlangıcını teşkil etmektedir. Ada’nın dış ticaret limanı olması hasebiyle konsoloslar ile yabancı tüccarın konuşlandığı Tuzla’da da benzer bir erken beledî örgütlenme girişimi söz konusu olmuştur. 1870’e gelindiğinde idari merkez olması yanında adanın en büyük çarşısına sahip Lefkoşa ile birlikte Tuzla, Leymosun, Girne, Baf, Mağusa ve Değirmenlik kazalarında belediye idareleri kurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs, Belediye, Lefkoşa Belediyesi, Osmanlı, İhtisab

The Beginning of Modern Municipality in Cyprus and the Municipality of Nicosia in the Tanzimat Era

Öz

Cyprus, an Ottoman island as of 1571, was an important port of call in Mediterranean trade during the Tanzimat era, which occupied a unique place in the history of Ottoman modernization. The attempts for modernizing the state resulted in establishment of many new institutions in the Ottoman state. One of them is the modern municipial councils . The process of establishing the modern municipalities that started in Istanbul soon developed including the provinces.The reform attempts aiming to re-establish a centralized administrative mechanism, which was the priority motivation behind the Tanzimat modernization program, the disintegration or languishing of the classical institutions carrying out the municipal services, and the new urban needs in some port cities resulted by the increase of commercial relations between the Ottoman state and the European countries, were the factors shaping the process of establishment of the municipal councils in Cyprus during the Tanzimat Era. The current study in this context is about the establishment conditions of the modern municipal councils in Cyprus during the Tanzimat era and the Municipality of Nicosia in the last years of the Ottoman administration.The study was prepared under three basic headings.The fi rst section contains the Ihtisab institution representing the municipal services in pre-Tanzimat era and its refl ection in Cyprus.In the second part, the establishment process of the modern municipalities in Cyprus was examined during the Tanzimat period in the context of beginning of the Ottoman modern municipality. In the third and last chapter, as of 1877/1878, the operation of the existing municipal organization in Nicosia, the administrative center of the island, was examined.The work mainly relies on the Prime Ministry Ottoman Archive and partly on the Kyrenia National Archives documents. As a result, the Nicosia market council (çarşı meclisi), established by1862, constitutes the beginning of the founding period of modern municipalities in the island. Due to the fact that it was a foreign trade port city of the island, a similar initiative of early municipalities took place in Larnaca (Tuzla), where consuls and foreign merchants were stationed. By 1870, municipal governments were established in Larnaca, Limassol, Kyrenia, Paphos, Famagusta and Kythera districts together with Nicosia which had the largest market of the island besides being the administrative center.

Anahtar Kelimeler

Cyprus, Municipality, Nicosia Municipality, Ottoman, Ihtisab

Kaynakça

• BOA. İrade Meclis-i Vala (İ.MVL),nr. 23627
• BOA. İrade Dahiliye ( İ. DH). nr. 15830
• BOA. Cevdet Belediye, nr. 6656
• BOA. M.Vala. 788/65
• BOA. Ş. Devlet(ŞD), 2379/68, 2379/75
• BOA. MKT. UM. 391/92
• BOA. MKT. MHM. 447/87, 479/4.
• BOA. YEE. 70/74.
• BOA. TŞR. KB. NZD, 226/177.
• BOA. ML.d., nr. 1139
• BOA. TŞR. KB. d., nr. 30, 33
• GMA. Kıbrıs Mutasarrıflığı Defterleri, nr. 14, 19
• Afyoncu, Fatma,“XVII. Yüzyılda Hassa Mimarları Ocağı”, Türkler, 12, s. 103-110, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Devleti’nde Belediye Teşkilatı ve Belediye Kanunları, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2005.
• Aktüre, Sevgi, “Osmanlı Devletinde Taşra Kentlerindeki Değişimler”, TCTA, 4, s. 891-904, İstanbul, 1985.
• Akyıldız, Ali,“Kaime”, DİA, C.24, s. 212-215, İstanbul, 2001.
• Avcı, Yasemin, Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Kenti: Kudüs (1890-1914), Phoenix, Ankara, 2004.
• ____________, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Belediyeciliği Üzerine Karşılaştırmalı Analizler”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24 (2016), s. 167-180.
• Avcı, Yasemin, Lemire Vincent,“De la Modernité Administrative à la Modernisation Urbaine: Une Réévaluation de la Municipalité Ottomane de Jérusalem (1867– 1917)”, Nora Lafi (Ed.), Municipalites Méditerranéennes, Les Réformes Urbains au Miroir d’une Histoire Comparée (Moyen-Orient, Maghreb, Europe Méridionel),Klaus Schwarz, Berlin, 2005, s. 73-136.
• Aydın, Erdem, “19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması”, OTAM, XV, (2004), s. 185-207.
• Baer, Gabriel, “The Beginnings of Municipal Government in Egypt”, Middle Eastern Studies, C. IV, 2 (1968), s. 118-140.
• ____________, “The Administrative, Economic and Social Functions of Turkish Guilds”, International Journal of Middle East, I (1), January (1970), s. 28-50.
• Barkan, Ö. Lütfi , “İhtisab Kanunları”, Tarih Vesikaları, I,5(1942),s. 329-340.
• Cahen, Claude, İslamiyet, 1. Kitap. Doğuşu’ndan Osmanlı Devleti’nin Kuruluşuna Kadar, Türkçesi: Esat Nermi Erendor, bilgi yayınevi (2.bs), Ankara, 2000.
• Cerasi, Maurice, Osmanlı Kenti. Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. Ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, çev. Aslı Ataöv, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999.
• Cleveland, William, “The Municipial Council of Tunis, 1858-1870: A study in Urban Institutional Change”, International Journal of Middle East Studies, IX, 1(1978), s. 33-61. Çadırcı Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK. (2.bs), Ankara, 1997.
• Çevikel, Nuri, Kıbrıs Eyaleti (1750-1800), Doğu Akdeniz Üniversitesi Basımevi, Gazimağusa, 2000.
• Çiçek, Kemal, “Osmanlı Devleti’nde Asayiş ve Emniyet Hizmetleri: Kıbrıs Örneği”, s. 162-171, Kıbrıs’tan Kafkasya’ya Osmanlı Dünyasında Siyaset, Adalet ve Raiyyet (Ed. Kemal Çiçek ve Abdullah Saydam), Derya Kitabevi, Trabzon, 1990.
• Çiftçi, Murat, Recep Seymen, “Osmanlı Kaimelerinin halktan kabul görmemesinin nedenleri (Hayek-Gellner-Keyder üçlemesiyle bütünsel sentez)”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 9 ,1(2012), s. 956-964.
• Çoruh, Haydar, II. Mahmud Döneminde Kıbrıs’ın İdari, İktisadi ve İçtimai Tarihi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2008.
• Demiryürek, Mehmet, Kıbrıs Esnaf Teşkilatı (1750-1850). Kıbrıs Türk Esnaf ve Zanaatkarlar Odası Yayınları, Lefkoşa, 2011.
• ____________, “Lefkoşa’da Belediye Meclisinin Kurulması (1885-1908), Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, yıl 5, sayı 41, s. 1-19, 2017.
• Dumont, Paul-Georgeon François (der), Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, Çev. Ali Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları (2.baskı),İstanbul, 1999.
• Dündar, Recep, Kıbrıs Beylerbeyliği (1570-1670), Yayınlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya, 1998.
• Erdengiz, Ahmet, “Osmanlı Belgelerine göre 16. Ve 17. Yüzyıllarda Kıbrıs Türkleri Arasındaki Meslek dalları”, Halkbilimi Dergisi, 27, (Temmuz-Eylül), Lefkoşa, 1992.
• Erdoğru, M. Akif, “Osmanlı Hakimiyetinin İlk Yıllarında Kıbrıs Adası’nda Temel İhtiyaç Maddelerinin Fiatları Üzerine”, s. 245-264, Üçüncü Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri (13-17 Kasım 2000), Mağusa, Doğu Akdeniz Üniversitesi Kıbrıs Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2000.
• Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umur-u Belediye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 1995.
• Gedikli, Fethi, “Osmanlı’da Çevreyi Kirletme Suçu ve Salb Cezası”, Türkler, 10, s. 611-615, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet Ve Ekonomi, Ötüken,İstanbul, 2000.
• Gökaçtı, M. Ali, Dünyada ve Türkiye’de Belediyecilik, Ozan Yayınları, İstanbul, 1996.
• Gürboğa, Nurşen, “Osmanlı Taşrasında Belediye İdaresi: Alanya Belediyesi (1914- 1915)”, ÇTTAD, VII ,16-17 (2008), s. 165-185.
• Hallaçoğlu, Yusuf,“Dellal”, DİA, C. 9, s. 145-146, İstanbul, 1994.
• Hill, Sir George, A History Of Cyprus I-IV, Cambridge, 1952.
• Jennings, Ronald, Christians and Muslims In Ottoman Cyprus and the Mediterranean World 1571-1640, New York, 1993.
• Kallek, Cengiz, “İhtisab”, DİA, C. 18, s. 133-143 , İstanbul, 1998.
• Kark, Ruth, “The Jerusalem Municipality at the end of Ottoman Rule”, Asian and African Studies, c. XIV, 2 (1980), s. 117-141.
• Kazıcı, Ziya, “Osmanlılarda İhtisab”, Osmanlı, c. 3, s. 113-122, 1999.
• ____________, “Hisbe (Osmanlı Devleti)”, TDVİA, c. 18, s. 143-145, İstanbul, 2001.
• ____________, Osmanlı’da İhtisab Müessesesi (Yerel Yönetim), Bilge Yayınları, İstanbul, 2006.
• Kütükoğlu, Mübahat, “Osmanlı İktisadi Yapısı”, Osmanlı Devleti Tarihi 2, (Ed. E. İhsanoğlu), s. 513-547, Zaman Gazetesi Yayınları, İstanbul, 1999.
• Lafi , Nora, “The Ottoman Municipal Reforms between Old Regime and Modernity: Towards a New Interpratative Paradigm”, First International Symposium on Eminönü, s. 348-355, Eminönü Belediyesi, İstanbul, 2007.
• Lewis Bernard, “Baladiyya”, Encylopedia of Islam, s. 972-975, Leiden, 1986.
• Luke, Harry, Cyprus, Cyprus Under The Turks, K. Rüstem and Brother, Nicosia, 1989.
• Macit, Yunus,“Osmanlı Türklerinde Çevre Bilinci”, Türkler, 10 , s. 589-597, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
• Orhonlu, Cengiz, “Şehir Mimarları”, Türkler, 10, s. 528-539, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
• Ortaylı, İlber, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Turhan Kitabevi, Ankara, 1994.
• ____________, Türkiye İdare Tarihine Giriş, Turhan Kitabevi, Ankara, 1996.
• ____________, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), TTK, Ankara, 2000.
• ____________, “Belediye”, DİA, C. 5,s. 398-402, İstanbul, 2001.
• Öten, Aliye, Lütfi Paşa Tarihi’nde İmar ve İnşa Faaliyetleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2008.
• Özcan, Abdülkadir, “Asesbaşı”, DİA, c.3, İstanbul, 2001.
• ____________, “Böcekbaşı”, DİA, c.6, s. 323, İstanbul, 2001.
• Özdemir, İbrahim, “Osmanlı Toplumunda Çevre Anlayışı, Türkler, 10, s. 598-610, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
• Özgür, Hüseyin, “Tanzimattan Cumhuriyete Temizlik ve Halk Sağlığı Hizmetleri”, Osmanlı, C.5, s. 116-128, İstanbul, 1999.
• Özkul, A. Efdal, Kıbrıs’ın Sosyo-Ekonomik Tarihi (1726-1750), İletişim, İstanbul, 2005.
• Öztel, Muharrem, “Tanzimat Dönemi ve Sonrasında İstanbul Et Piyasasını Düzenlemeye Yönelik Tedbirler”, International Journal of History, 51 (5), s. 149-175, 2013.
• Rosenthal, Steven, “Foreigners and Municipal Reform in İstanbul: 1855-1865”, International Journal of Middle East Studies, C.II, 2 (1980), s. 227-245.
• Salvator, Louis, Levkosia The Capital of Cyprus, Triagraph, London, 1983.
• Samani, Hasan, Tanzimat Devrinde Kıbrıs (1839-1878), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006.
• ____________, “Tanzimat Döneminde Kıbrıs Ticareti”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 6, 4, s. 790-814, 2017.
• ____________, Onurkan Samani, Meltem, “Tanzimat Döneminde Kıbrıs Zaptiye Teşkilatı”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 6, 4, s. 735-747, 2017.
• Serçe, Erkan, İzmir’de Belediye: Tanzimattan Cumhuriyete: 1868-1945, Dokuz Eylül Yayıncılık, İzmir, 1998.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “Yerel Yönetim Metinleri I”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 4 (6), s. 85-102, 1995.
• ____________, “Bir Belge: Yerel Yönetim Metinleri (III) Tuna Vilayeti Nizamnamesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (2), s. 67-81, 1996.
• ____________, ”Yerel Yönetim Metinleri IV: Şehremaneti’nin Kuruluşu ve Şehremaneti Nizamnamesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (3), s. 75-82, 1996.
• ____________, “Bir Belge: Yerel Yönetim Metinleri (VI): 1871 Vilayet Nizamnamesi ve Getirdikleri”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (5), s. 89-103, 1996.
• ____________, “Bir Belge: Yerel Yönetim Metinleri(VII): 1871 Vilayet Nizamnamesi ve Getirdikleri”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (6), s. 89-99, 1996.
• ____________, “Bir Belge. Yerel Yönetim Metinleri (VII), Tebabet-i Belediye Nizamnamesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 6 (1), s. 81-83, 1997.
• ____________, “Bir Belge: Yerel Yönetim Metinleri (XV). Dâire-i Belediye Meclislerinin Tertibi Hakkında T’alimât”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 7 (4), s. 133-139, 1998.
• ____________, Tanzimat Döneminde Modern Belediyeciliğin Doğuşu. Yerel Yönetim Metinleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
• Sharif, Malek, Imperial Norms and Local Realities: The Ottoman Municipal Laws and the Municipality of Beirut (1860-1908), Ergon Verlag, Würzburg, 2014.
• Sunay, Cengiz, “Kırım Savaşı’nın Osmanlı Maliyesi ve Belediyeciliğine Etkisi”, http:// iktisatdergisi.ifmc.org.tr, s. 1-3, 2009.
• Şener, Abdüllatif, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İşaret Yayınları, İstanbul, 1990.
• Şimşek, Halil, Tanzimat Dönemi Modern Belediye Örgütünün Kuruluşu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Çanakkale, 1998.
• Tekeli, İlhan, “Tanzimattan Cumhuriyete Kentsel Dönüşüm”, TCTA, C.IV, s. 878- 904, İletişim, İstanbul, 1985.
• ____________, “19. Yüzyılda İstanbul Metropol Alanının Dönüşümü”, Tanzimat. Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Ed. H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu), s. 363- 374, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2006.
• Yazbak, Mahmoud, “The Municipality of a Muslim Town: Nablus 1868-1914”, Archiv Orientalni, 67 (1999), s. 339-360.
• Yazıcı, Nurcan, Osmanlılarda Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007.
• Yerasimos, Stefanos, “Tanzimat’ın Kent Reformları Üzerine”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Ed. H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu), s. 347-362, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2006.
• Yerlikaya, İlhan, “Tanzimattan Önce Osmanlı Devletinde Belediye Hizmetleri”, Osmanlı, c. 6, s. 130-144, İstanbul, 1999.