An Interesting Project of Saçaklızade Aiming at “Improvement” Religious Life of Ottoman Public in Reform Age: “Invitation and Forcing to Knowledge and Action

Yıl 2018, , 211 - 240, 01.04.2018

Mehmet Gel

https://doi.org/10.37879/belleten.2018.211

Öz

In this study, ideas in two treatises titled Mektûb ilâ ulemâi’l-bilâd and Nasîhatü’l-ulemâ of Saçaklızade Muhammed el-Mar‘aşî (death 1732), a scholar from rural areas lived in 17th and 18th centuries, are examined. Saçaklızâde mentions striking claims that religion was pushed back in Ottoman society and that scholars and rulers did not put suffi cient eff ort in “inviting” and “enforcing” public to religious aff airs. In addition, he asserts that it was required to revive sharia (ihyâ), renew religion (tecdîd) and improve religious aff airs of Muslim public (ıslâh) in that age as a more striking matter. No doubt that these ideas are very important in terms of both scientifi c mindset of Saçaklızâde, as a scholar, and religious-social history of Ottomans and deserve an analysis.

Anahtar Kelimeler

Saçaklızâde, scholars, public, religious aff airs, revival, reform, improvement, 18th century

Islâhat Çağında Osmanlı Halkının Dinî Hayatını “Islâh”a Yönelik Saçaklızâde’nin İlginç Bir Önerisi: “ ʻİlim ve ʻAmele Da’vet ve İcbâr”

Öz

Bu çalışmada 17. ve 18. yüzyıllarda yaşamış bir Osmanlı taşra âlimi olan Saçaklızâde Muhammed el-Mar‘aşî (ö.1732)’nin Mektûb ilâ ulemâi’l-bilâd ve Nasîhatü’l-ulemâ başlıklı iki risâlesindeki fi kirleri incelenmektedir. Saçaklızâde bu risâlelerinde yaşadığı dönemde Osmanlı toplumunda dinin geri plana itildiği, ulemâ ve ümerânın halkı din işlerine “da‘vet” ve “icbâr” etme konusunda yeterince gayret göstermedikleri gibi dikkat çekici iddialar dile getirmektedir. Ayrıca o, bu risâlelerinde daha dikkat çekici bir husus olarak o dönemde ulemânın şeri‘atı canlandırma (ihyâ), dini yenileme (tecdîd) ve müslüman halkın din işlerini düzeltme (ıslâh) lüzumunun doğduğunu öne sürmektedir. Şüphesiz ki bu fi kirler gerek bir âlim olarak onun ilmî zihniyeti, gerekse Osmanlı dinî-sosyal tarihi bağlamında çok önemli veri niteliğinde olup tahlil edilmeyi fazlasıyla hak etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Saçaklızâde, ulemâ, halk, din işleri, ıslâh, tecdîd, ihyâ, 18. yüzyıl

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, el-Müsned: el-Fethu’r-Rabbânî Tertibi, c.I, çev. Rıfat Oral, tahric: Sü- leyman Sarı, Ensar Yayıncılık, Konya 2003.
• Ahmed er-Rûmî el-Akhisârî, Tütün İçmek Haram mıdır? Bir Osmanlı Risalesi, giriş ve not- lar: Yahya Michot, çev. Ayşen Anadol-Mehmet Yavuz, Kitap Yayınevi, İstanbul 2015.
• Aktepe, M. Münir, Patrona İsyanı (1730), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1958.
• Alaaddin Bekri, Bir Çağın Öncüsü: Şeyh Abdülgânî Nablusî, çev. Veysel Uysal, İnsan Yayın- ları, İstanbul 1995.
• Arpaguş, Hatice Kelpetin, Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı ve Kaynakları, Çam- lıca Yayınları, İstanbul 2001.
• ____________, Osmanlı ve Geleneksel İslâm, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2014.
• Barkey, Karen, Farklılıklar İmparatorluğu: Karşılaştırmalı Tarih Perspektifi nden Osmanlılar, çev. Ebru Kılıç, Versus Kitap, İstanbul 2013.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, yay. haz. Ahmet Kuyaş, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012.
• Cezar, Mustafa, “Osmanlılarda 18. Yüzyıl Kültür ve Sanat Ortamı”, 18. Yüzyılda Kül- tür Ortamı: 20-21 Mart 1997 Sempozyum Bildirileri, Sanat Tarihi Derneği Yayınları, İstanbul 1998, s. 43-64.
• Çavuşoğlu, Semiramis, “The Kadızadeli Movement: An Attempt of Şeri‘at-Minded Reform in the Ottoman Empire”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Princeton Uni- versity, 1990.
• ____________, “Kadızadeliler Hareketi: Osmanlı İmparatorluğu’nda Şeriata Daya- nan Bir Reform Teşebbüsü”, Doğumunun 400. Yıl Dönümünde Kâtip Çelebi, ed. Be- kir Karlığa-Mustafa Kaçar, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2009, s. 43-55.
• Çetintaş, İbrahim, “Saçaklızâde ve İlimleri Sınıfl andırması”, Yayımlanmamış Dokto- ra Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Dallal, Ahmad, “İslâmî İhya Düşüncesinin Kaynakları ve Hedefl eri: 1750-1850”, çev. Ahmet Aydın, Batı Gözüyle Tecdid: İslâm Dünyasında Tecdid Hareketleri 1700-1850, ed. Nail Okuyucu, Klasik Yayınları, İstanbul 2014, s. 89-124.
• Dikici, Recep, Saçaklızâde ve Osmanlı Dönemi Maraşlı Âlimler, Çizgi Kitabevi, Konya 2014.
• Evin, Ahmet, “Batılılaşma ve Lale Devri”, çev. Derya Kömürcü, İstanbul Armağanı IV, yay. haz. Mustafa Armağan, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Dairesi Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2000, s. 41-60
• Faroqhi, Suraiya, “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi içinde, c.2, ed.H.İnalcık-D.Quataert, çev.A.Berktay-S. Andıç-S. Al- per, Eren Yayınları, İstanbul 2006, s. 545-757.
• Fazlur, Rahman, “Revival and Reform in Islam”, The Cambridge History of Islam, vol.II, ed. P.M.Holt-A.K.S. Lambton-B.Lewis, Cambridge University Press, Cambridge 1970, p. 632-656.
• ____________, İslâm, çev. Mehmet Dağ-Mehmet S. Aydın, Selçuk Yayınları, Ankara 1996.
• ____________, İslâm’da İhya ve Reform: Bir İslâm Fundamentalizmi İncelemesi, çev. Fehrul- lah Terkan, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2006.
• Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’ş-şakâik fi hakkı ehli’l-hakâik, nşr. Abdülkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• Gencer, Bedri, İslam’da Modernleşme 1839-1939, Lotus Yayınları, Ankara 2008.
• Gökalp, Murat, “Hicrî İlk Üç Asır Özelinde Sened ve Metin Kritiği Bağlamında Gu- rabâ Rivayetinin Değerlendirilmesi”, Dinî Araştırmalar, 9/26 (2006), s. 177-192.
• Görgün, Tahsin, “Tecdid”, DİA, XXXX (2011), s. 234-239.
• Itzkowitz, Norman, Osmanlı İmparatorluğu ve İslâmî Gelenek, çev. İsmet Özel, Şule Yayın- ları, İstanbul 1997.
• İbrahim Peçevî, Târîh-i Peçevî, c.I, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1283.
• İnalcık, Halil, “Osmanlılar’da Batıdan Kültür Aktarması Üzerine”, Osmanlı İmparator- luğu: Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, Eren Yayınları, İstan- bul 2009, s. 425-430.
• ____________, Devlet-i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Klasik Dönem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, Türkiye İş Bankası Kültür Ya- yınları, İstanbul 2014.
• ____________, Devlet-i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-II, Tağayyür ve Fesad (1603-1656): Bozuluş ve Kargaşa Dönemi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
• İpşirli, Mehmet, “Islahat”, DİA, XIX (1999), s. 170-174.
• ____________, “Osmanlı Uleması”, Yeni Türkiye, 33 (2000), s. 512-520.
• İşcan, Mehmet Zeki, “Gazâlî’nin İhyâ ve Islah Düşüncesine Genel Bir Bakış”, Diyanet İlmi Dergi, 47/3 (2011), s. 115-134.
• Kafadar, Cemal, “Osmanlı Tarihinde Gerileme Meselesi”, Osmanlı Geriledi mi?, haz. Mustafa Armağan, Etkileşim Yayınları, İstanbul 2006, s. 101-164.
• ____________, “Yeniçeriler ve Osmanlı Döneminde İstanbul’un Ayaktakımı: Yok Yere mi Asiydiler?”, Osmanlı Dünyasında Kimlik ve Kimlik Oluşumu: Norman Itzkowitz Armağanı, der. Baki Tezcan-Karl K. Barbır, çev. Zeynep N. Yelçe, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 135-161.
• Karahasanoğlu, Selim, “A Tulip Age Legend: Consumer Behavior and Material Cul- ture in the Ottoman Empire (1718-1730)”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gra- duate School of Binghamton Universty, 2009.
• Karaman, Hayrettin - Ali Özek-İ.Kâfi Dönmez-Mustafa Çağrıcı-Sadrettin Gümüş-A- li Turgut (haz.), Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2005.
• Karlığa, Bekir, “On Sekizinci Yüzyıl Osmanlı Düşünce Hayatı ve Kahraman Maraş’lı Bazı Bilim Adamları”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, c.I, Kahramanmaraş Beledi- yesi-Maraşder Yayınları, İstanbul 2005, s. 3-9.
• Krstic, Tijana, Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları: 15.-17. Yüzyıllar, çev. Ahmet Tunç Şen, Kitap Yayınevi, İstanbul 2015.
• Kureşî İştiyak Hüseyin, “İslâm Toplumunda Ulemânın Konumu”, Modern Çağda Ulemâ, ed. Ebubekir A. Bagader, çev. Osman Bayraktar, İz Yayınları, İstanbul 1991, s. 1-28.
• McGowan, Bruce, “Âyanlar Çağı 1699-1812”, çev. Ayşe Berktay, Osmanlı İmparator- luğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, c.2, ed. H.İnalcık-D.Quataert, Eren Yayınları, İstanbul 2006, s. 759-884.
• Merad, Ali, “Islah”, DİA, XIX (1999), s. 143-156.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Dinde Tasfi ye (Pü- ritanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: Kadızâdeliler Hareketi”, Türk Kültürü Araştır- maları, XVII-XXI/1-2 (1983), s. 208-225.
• ____________, “Dinî Bilimler ve Ulema”, Osmanlı Uygarlığı, c.I, yay. haz. H.İnalcık-G. Renda, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2003, s. 243-265.
• Öz, Mehmet, Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergâh Yayınları, İstanbul 1997.
• Özcan, Tahsin, “Maraşlı Bir Osmanlı Âlimi: Saçaklızade Mehmed Efendi ve Eserle- ri”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, c.I, Kahramanmaraş Belediyesi-Maraşder Ya- yınları, İstanbul 2005, s. 53-68.
• Özkul, Osman, Gelenek ve Modernite Arasında Osmanlı Ulemâsı, Birharf Yayınları, İstanbul 2005.
• ____________, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş ve Gelişme Döneminde Ulemanın Yeri”, Yeni Türkiye, 33 (2000), s. 521-534.
• Peters ,Rudolph, “18. ve 19. Yüzyıl İslâmî Fundamentalizm ve Protestan Kalvenizm- de Seçilmişlik Öğretisi”, çev. E.Said Kaya, Batı Gözüyle Tecdid: İslam Dünyasında Tecdid Hareketleri: 1700-1850, ed. Nail Okuyucu, Klasik Yayınları, İstanbul 2014, s. 183-194.
• Radtke, Bernd, “Neo-Sufi zm Eleştirisi”, çev. Yusuf Öztel, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c.18, sy. 2 (2009), s. 361-371.
• Rıfa’at Ali Abou el-Haj, Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmpa- ratorluğu, çev. O.Özel-C.Şahin, İmge Kitabevi, Ankara 2000.
• Saçaklızâde Muhammed el-Mar‘aşî, Nasîhatü’l-‘ulemâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Çe- lebi Abdullah, no.401, vr. 18b-20a.
• ____________, Mektûb ilâ ‘ulemâi’l-bilâd, Milli Kütüphane, Yz. A 4752, vr. 18b-21a.
• ____________, Hâşiye alâ risâleti’l-gaybiye, Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, no:3659, vr. 76b-112b.
• ____________, Tertîbü’l-‘ulûm, tah. Muhammed b. İsmail es-Seyyid Ahmed, Dâ- rü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1988.
• ____________, Tertîbü’l-ulûm, çev. Z.Pak-M.A.Özdoğan, Ukde Kitaplığı, Kahraman Maraş 2009.
• Sajdi, Dana (der.), Osmanlı Laleleri, Osmanlı Kahvehaneleri: On Sekizinci Yüzyılda Hayat Tarzı ve Boş Vakit Eğlenceleri, çev. Aylin Onacak, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014.
• Salzmann, Ariel, “The Age of Tulips: Confl uence and Confl ict in Early Modern Con- sumer Culture (1550-1730)”, Consumption Studies and the History of the Ottoman Empi- re 1550-1922: An Introduction, ed. Donald Quataert, State University of New York Press, New York 2000, p.83-106.
• Sarıkaya, Yaşar, Ebu Said el-Hâdimî: Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Âlimi, Kitap Yayınevi, İstanbul 2008.
• Shaw, Stanford, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, c.I, E Yayınları, İstanbul 1994.
• Terzioğlu, Derin, “Where ‘İlm-i Hāl Meets Catechism: Islamic Manuals of Religious Instruction in the Ottoman Empire in the Age of Confessionalization”, Past and Present, no:220 (2013), p.79-114.
• ____________, “How to Conceptualize Otoman Sunnitization: A Historiographical Discussion”, Turcica, 44 (2013), p. 301-338.
• Türker-Küyel, Mübahat, “Ulemâ-i Kiram ve Tafra-Tehille”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Prof. Dr. Necati Öner Armağanı, XL (1999), s. 351-370.
• Voll, John O., “İslam Tarihinde Tecdid ve Islah”, Güçlenen İslam’ın Yankıları, ed. John L. Esposito, çev. E. Çatalbaş, Yöneliş Yayınları, İstanbul 1989, s. 45-62.
• ____________, İslam: Süreklilik ve Değişim, c.I, çev. C.Aydın-C.Şişman-M.Demirhan, Yöneliş Yayınları, İstanbul 1991.
• Zilfi , Madeline C., “Kadızâdeliler: Onyedinci Yüzyıl İstanbul’unda Dinde İhya Hare- ketleri”, çev. M. Hulusi Lekesiz, Türkiye Günlüğü, 58 (1999), s. 65-79.