İslâmî Dönemde (638-1099) Filistin'e Yahudi Göçü ('Aliya: עלייה)

Yıl 2011, , 641 - 690, 01.12.2011

Nuh Arslantaş

https://doi.org/10.37879/belleten.2011.641

Öz

'Aliya, Yahudilerin kalıcı olarak yerleşmek amacıyla bir bölge ya da ülkeden Filistin'e yaptıkları göç anlamına gelmektedir. 1948 yılında kurulan İsrail Devleti, XIX. yüzyıldan itibaren siyasi Siyonizm hareketiyle teşvik edilen bu göçler sonucu ortaya çıkmıştır. Elinizdeki araştırmada modern dönem öncesinde, fethinden Haçlı işgaline kadar İslami dönemde (638-1099), Yahudilerin Filistin'e göçleri ve bu göçlerdeki etkenler üzerinde durulmuştur. Araştırılan zaman diliminde Yahudilerin, modern dönemlerdeki Siyonist gayelerle yaptıklarına benzer şekilde Filistin'e göç etmeleri süz konusu olmamıştır. Müslümanların iyi muamelesi, Yahudileri modern dönemlerdeki gibi herhangi bir yurt arayışına sevk etmemiştir. Hac, kutsal mekanları ziyaret ya da bu mekanlara yakın yerlerde yaşamak gayesiyle göç eden Yahudiler olmakla beraber, bu dönemde Filistin'e Yahudi göçündeki temel etken ekonomiktir. Miladi X. asırdan itibaren doğu İslam dünyasında siyasi ve sosyo-ekonomik düzenin bozulması sebebiyle meslek sahibi pek çok Yahudi batı İslam dünyasına (Suriye, Mısır ve Kuzey Afrika), bu arada Filistin'e de yerleşmiştir. Bu dönemde Filistin'e Yahudi göçünü teşvik eden yegane mezhep Karailiktir. Karailer mesihin gelişini hızlandırmak için müntesiplerini Filistin'e göçe teşvik etmişlerdir. Aynı dönemlerde Yahudilerin çoğunluğunu oluşturan Rabbani/Ortodoks Yahudilerde ise bu amaçlı bir göç hareketi mevcut değildir.

Anahtar Kelimeler

'Aliya, Filistin, Yahudiler, Siyonizm, Filistin'e Yahudi Göçü, Kudüs, İslami Dönemde Kudüs, İslami Dönemde Filistin, Filistin ve Yahudiler, Kudüs ve Yahudiler

Jewish Settlement and Pilgrimages (Aliyah) to Palestine in the First Islamic Era (638-1099 AD)

Öz

Aliyah is the immigration of Jews from any territory or country to Palestine with the aspiration of permanent settlement. The State of Israel which was declared in 1948 is a direct result of these migrations, which have been encouraged by the Zionist movement since the 19th century. This paper focuses on the Jewish immigrations to Palestine and its motives in the pre-modern era, from its lslamic conquest up to the Crusaders' occupation (638-1099). In this time period, the immigration to Palestine did not share any similarities with the modern Zionist motivated immigrations. Because of the fair treatment by the Muslims, the Jews had no reason for any quest for a home land as in modern times. The Jewish immigration to Palestine during this time, besides being for reasons such as pilgrimage, visiting the holy land and a desire to live nearby this area, was mainly for economic reasons. From the 10th century on, as a result of the socio-economic decline and political instability in the Eastern Islamic world many skilled Jews moved towards the Western Islamic world (Syria, Egypt and North Africa) and thereby Palestine. At that time, the only denomination promoting Jewish immigration to Palestine was the Karaites. The Karaites promoted immigration to Palestine to speed up the coming of the Messiah. At the same time, Rabbinical/Orthodox Jews who constituted the majority of the Jewish population did not have migrations with this objective.

Anahtar Kelimeler

Aliyah, Palestine, Jews, Zionism, Jewish immigration to Palestine, Jerusalem, Jerusalem During the Islamic Period, Palestine During the Islamic Period, Palestine and Jews, Jerusalem and Jews

Kaynakça

• AJSreview : Association for Jewish Studies Review.
• BEO : Bulletin d‟Etudes Orientales.
• CÜİFD : Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.
• EJd : Encyclopedia Judaica, ed. Cecil Roth-Geoffrey Wigoder, Keter Publishing House: Jerusalem 1972; EJd2nd Jerusalem 2007.
• HUCA : Hebrew Union College Annual.
• İÜİFM : İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası.
• JE : The Jewish Encyclopedia, eds. Cyrus Adler [and others], I-XI, New York : Funk & Wagnalls, 1901-1906.
• JJLP : Journal of Jewish Lore and Philosophy.
• JQR n.s. : Jewish Quarterly Review, New Series.
• JQR o.s. : Jewish Quarterly Review, Old Series.
• JSS : Journal of Social Studies.
• MÜİFD : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• “Aliyyah”, The Oxford Dictionary of the Jewish Religion, eds. R.J.Zwi Werblowsky-Geoffrey Wigoder, New York 1997, ss. 36-37.
• Abdürrezzak, Ebû Bekir b. Hemmâm (ö. 211/826), el-Musannef, I-XI, nşr. Habibürrahman el-„A‟zamî, Beyrut 1403/1983.
• Ahima‟ets ben Paltiel (1017- ?), Sefer Yuhasin יוחסין ספר] Şecere Kitabı], nşr. ve notlarla İng. trc. Marcus Salzman, New York 1966.
• Arikha, Jacob A., Restoration of Place Names in Israel, Jerusalem 1937.
• Arslantaş, Nuh, Emevîler Döneminde Yahudiler, İstanbul 2005.
• _______, İslâm Toplumunda Yahudiler, Abbâsî ve Fâtımî Dönemi Yahudilerinde Hukukî, Dinî ve Sosyal Hayat, İstanbul 2008.
• _______, “Hz. Muhammed‟in Çağdaşı Yahudilerin İnanç-İbadet ve Dinî Hayatları ile İlgili Bazı Tespitler”, MÜİFD 34 (2008/1), ss. 55-92.
• Ashtor, Eliyahu, [Strauss], “Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry”, JQR n.s. 50 (1959-1960), ss. 55-68; 147-166.
• _______, “Tripoli”, EJd, XV, 1396.
• Assaf, Simha, Tekufat ha-Geonim ve Sifruteha, Hartza’ot ve Şi’urim הגאונים תקופת ושיעורים הרצאות וספרותה] Gaonluk Dönemi ve Edebiyatı], nşr. Mordehay Margoliot, Yeruşalayim 1955.
• _______, Makorot u Mahkarim be-Toldot Yisrael ישראל בתולודות ומחקרים מקורות [Yahudi Tarihine Dair Kaynaklar ve Araştırmalar], Yeruşalayim 1946.
• _______, “Şeterot „Atikim min ha-Gniza, mi-Erets Yisrael, Mitsrayim ve שטרות עטיקים מן הגניזה מאראץ ישראל, מצרים ואפריקה Tsafonit-ha Afrika צפונית] “Geniza‟dan Filistin, Mısır ve Kuzey Afrika‟ya Dair Eski Notlar], Tarbits 9 (1937-38), ss. 11-34.
• Attias, Jean Christopher-Ester Benbassa, Paylaşılamayan Kutsal Topraklar ve İsrail, çev. Nihal Önol, İstanbul 2002.
• Aycan, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebû Süfyan, Ankara 1990.
• Bamberger, Bernard J., “A Messianic Document of the Seventh Century”, HUCA 15 (1940), ss. 425-431.
• Bareket, Elinoar, Fustat on the Nile, The Jewish Elite in Medieval Egypt, Brill 1999.
• Baron, Salo Wittmayer (1895-1989), A Social and Religious History of the Jews, I-XI, Columbia University Press: New York 1957.
• _______, “Saadia‟s Communal Activities”, Saadia Anniversary Volume, New York 1943, ss. 9-74.
• Belazurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (ö. 279/892), Fütûhu’l-Büldân, nşr. Abdullah Enîs et-Tabbâ-Ömer Enîs et-Tabbâ, Beyrut 1987.
• Benjamin (mi-Tudela) (XII. asır), Tudelalı Benjamin & Ratisbonlu Petachia Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, çev. Nuh Arslantaş, İstanbul 2001.
• Ben-Sassoon, Menahem, Tsamihat ha-Kehila ha-Yahudit be-Arotsot ha-İslâm, Kayravan 800-1057, Yeruşalayim 1996.
• Ben-Shammai, Haggai, “Jewish Thought in Iraq in the 10th Century”, Judaeo-Arabic Studies, Proceedings of the Foundation Conference of the Society for Judaeo-Arabic Studies, ed. Norman Golb, Oxford 1996, ss. 15-33.
• Birunî, Ebü‟r-Reyhan Muhammed b. Ahmed (ö. 453/1061[?]), el-Âsârü’lBâkiye ‘ani’l-Kurûni’l-Hâliye [Chronologie Orientalischer Völker von Alberuni], nşr. C. Eduard Sachau, Leipzig 1923.
• Blau, Joshua, “Pilgrims to Zion-Activists for Zion”, JSS 36 (1974), ss. 95- 105.
• Bloch, Abraham P., One Day, An Anthology of Jewish Historical Anniversaries from Every Day of the Year, Haboken 1987.
• Brockelmann, Carl, İslâm Ulusları ve Milletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay, Ankara 1992.
• Cabirî, Muhammed Abid, İslâm’da Siyasal Akıl, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul 1997.
• Cevad, Ali, el-Mufassal fî Tarihi’l-Arab kable’l-İslâm, I-X, Beyrut 1976-1978.
• Cohon, Samuel S., “Palestine in Jewish Theology”, Hebrew Union College Jubilee Volume (1875-1925), ed. D. Philipson et al. Cincinnati, 1925, ss. 171-209.
• Ebü‟l-Fidâ, İmâdüddin el-Melikü‟l-Müeyyed (ö. 732/1331), Takvîmü’lBüldân, ed. Fuat Sezgin, nşr. Farid Benfeghoul ve dğr., Frankfurt, 1992 [Islamic Geography: 13. Baskı J. T. Reinaud ve William Mac Guckin de Slane‟nin hazırladığı Paris 1840 neşrinin tıpkıbasımı].
• Erdem, Sargon, “Amâlika”, DİA, II, 557-558.
• Eroğlu, Ahmet Hikmet, Osmanlı Devletinde Yahudiler, Ankara 2000.
• Esamine, Halil, “Emevîler Döneminde Arapların İskânı”, çev. Nuh Arslantaş, MÜSBE (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) Dergisi ÖNERİ 12 (1999), ss. 271-280.
• Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, İstanbul 1989.
• Fischel, Walter J., “Reş Galuta (Re‟sü‟l-calut) be-Sifrut ha-„Aravit הערבית בספורת) الجالوت راس (גלותה-ריש] “Arapça Kaynaklarda Re‟sü‟l-câlût], Magnes Anniversary Volume, Jerusalem 1938, ss. 523-526.
• Friedlander, Israel, “Jewish-Arabic Studies”, JQR n.s. 3 (1912-13), ss. 235- 300.
• Gil, Moshe, Erets-Yisrael bi’Tkufat ha-Müslimit ha-Rişona בתקופת ישראל-ארץ הראשונה המוסלימית] İlk İslâmî Dönemde Filistin], I-III, Yeruşalayim 1983.
• _______, be-Malhut Yişmael bi’Tkufat ha-Geonim הגאונים בתקופת ישמעאל במלחות [Gaonluk Döneminde Müslüman Hakimiyetinde (Yahudiler)], I-IV, Yeruşalayim 1997.
• _______, Documents of the Jewish Pious Foundations from the Cairo Geniza, Leiden: E.J. Brill 1976.
• _______, “Şıhunot ha-Yahudim bi-Yeruşalayim bi‟Tkufat ha-Kivuş haMüslimi ha-Rişona המוסלמי הכיבוש בתקופת בירושלים היהודים שכונות הראשונה] “İslâmî Dönemde Yahudilerin Kudüs‟teki Yerleşim Yerleri], Şalem 2 (1976), ss. 19-40.
• _______, “Aliya ve „Aliya le-Regel bi-Tkufat ha-Kivuş ha-Müslimi ha-Rişona הראשונה המוסלמי הכיבוש בתקופת לרגל-ועלייה עלייה] “İslâmî Dönemde Yahudilerin Kudüs‟e Hac ve Ziyaret Yolculukları], Cathedra 8 (1978), ss.123-146.
• _______, “Megilat Eviyatar- Makor le-Toldot Maavakiya şel Yeşivat Yeruşalayim be-mi-Hatsit ha-Şiniya şel ha-Mea he-yod-alef, – אביתר מגילת מקור לתולדות מאבקיה של ישיבת ירושלים במחצית השנייה של המאה הי''א קריאה המגילה של חדשה] “XI. Asrın İkinci Yarısında Yaşanan Kudüs Yeşivası Gaonluğu Mücadelesi İçin Bir Kaynak Olarak Eviyatar Gaon Tomarı], Perekim be-Toldot Yeruşalayim be-Yemey ha-Beynayim, ed. Benjamin Z. Kedar-Zvi Baras, Yeruşalayim 1979, ss. s. 39-106.
• _______, “ha-Masim be-Erets Yisrael bi‟Tkufat ha-Kivuş ha-Müslimi haRişona (638-1099) הראשונה המוסלמי הכיבוש בתקופת ישראל בארץ המסים ,“ Tsiyon 45 (1980), ss. s. 268-285.
• _______, “ha-Keduşat Nehasim u Mamon al-yedey Nostrim ve Yahudim leTovot Yeruşalayim bi-Tkufat ha-Kivuş ha-Muslimi ha-Rişona על וממון ידי הנוצרים ויהודים לטובות ירושלים בתקופת הכיבוש המוסלמי הראשונה הקדושת נכסים] “İslâmî Dönemde Yahudi ve Hıristiyanların Kudüs‟e Yaptığı Yardım ve Vakıflar], Cathedra 18 (1981), ss. s. 57-72.
• _______, “ha-Yişuv ha-Yahudi היהודי היישוב] “Kudüs‟te Yahudi Yerleşimi], Sefer Yeruşalayim, ha-Tekufa ha-Müslimit ha-Keduma התקופה ירושלים ספר הקדומה המוסלמית] İlk İslâmî Dönemde Kudüs], ed. Joshua Prawer, Yeruşalayim 1987, ss. 133-150.
• Ginzberg, Louis, Geonica, I, 2nd edition Hermon Press: New York 1968.
• Goitein, Şlomo Dov, Yahudiler ve Araplar Çağlar Boyu İlişkileri, trc. Nuh Arslantaş-Emine Buket Sağlam, İstanbul 2004.
• _______, A Mediterranean Society, I-V, Berkeley: University of California 1967-1988.
• _______, “Congregation Versus Community, an Unknown Chapter in the Communal History of Jewish Palestine”, JQR n.s. 44 (1956), ss. 291- 304.
• _______, “Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records”, Arabica 9 (1962), ss. 1-20.
• _______, “The Social Services of the Jewish Community as Reflected in the Cairo Geniza Records”, JSS 26 (1964), ss. 3-22; 67-85.
• _______, “Tısavoot mi-Mıtsrayim mi‟Tkufat ha-Geniza ממצרים צוואות מתקופת הגניזה] “Geniza Dönemine Ait Bazı Vasiyetnameler], Sefunot 8 (1964), ss. 107-124.
• _______, “Jewish Society and Institutions under Islam”, Jewish Society through the Ages, eds. H.H. Ben-Sasson-S. Ettinger, Schocken Books: New York 1969, ss. 170-184.
• _______, “New Sources on the Palestinian Gaonate”, Salo Wittmayer Baron Jubilee Volume, I, New York-London 1974, English Section, ss. 503- 537.
• _______, “Religion in Everyday Life as Reflected in the Documents of the Cairo Geniza”, Religion in a Religious Age, ed. S.D. Goitein, Massachusetts 1974, ss. s. 3-17.
• _______, “„Meeting in Jerusalem‟: Messianic Expectations in the Letters of the Cairo Geniza”, AJSreview 4 (1979), ss. 43-57.
• _______, “Akdeniz Sosyal Tarihinin Bir Kaynağı Olarak Kahire Genize Vesikaları”, trc. Altan Çetin-Murat Keçiş, Belleten 269 (Nisan 2010), s. 227-242.
• Grayzel, Solomon, A History of the Jews, Philadelphia 1952.
• Grossman, Avraham, “ha-„Aliya le-Erets-Yisrael bi‟Tkufat ha-Kivuş haMuslimi ha-Rişona הראשונה המסלמי הכיבוש בתקופת ישראל-לארץ העלייה “ [İlk İslâmî Dönemde Yahudilerin Filistin‟e Yaptığı Göçler], Cathedra 8 (1978), ss. 136-144.
• Günaltay, Şemseddin, Suriye ve Filistin-Yakın Şark III, Ankara 1947.
• _______, Elam ve Mezopotamya, Ankara 1987.
• _______, İslâm Öncesi Arap Tarihi, haz. M. Mahfuz Söylemez, Ankara 2006.
• ha-Bavlî, Natan (X. asır), “Seder „Olam Zuta: זוטא עולם סדר] “Dünyanın Kısa Tarihi], Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, nşr. Adolf Neubauer, Oxford 1887, II, 68-88.
• Haddad, Heskel M., Jews of Arab and Islamic Countries, New York 1984. Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, I-II, çev. Salih Tuğ, İstanbul 1990.
• Harman, Ömer Faruk, “On Emir”, DİA, XXXIII, 347-350.
• Hirschberg, Hayyim Z‟iv, “„Inyaney Har ha-Zeytim bi‟Tkufat ha-Geonim na‟Dağı Zeytin Döneminde Gaonluk” [ענייני הר הזיתים בתקופת הגאונים İlişkin Bazı Tespitler], Yediot ha-Hevra ha-‘İvrit le-Hakirat Erets-Yisrael ve ‘Atikoteha (BJPES), 13 (1946-47), ss. 156-164.
• _______, “ha-Yahudim be-Aratsot ha-İslâm האסלאם בארצות היהודים] “İslâm İdaresinde Yahudiler], Perekim be-Toldot ha-Aravim ve ha-İslâm, ed. Hava Lazarus Yafe, Tel Aviv 1967, ss. 263-315.
• _______, A History of the Jews in North Africa, I, Leiden-Brill 1974.
• İbn Daud, Avraham (1110-1180), Sefer ha-Kabala אבן אברהם' לר הקבלה ספר הלוי דאוד] Rivayetler Kitabı], nşr. Gerson D. Cohen, Philadelphia 1967.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed (ö. 808/1406), Mukaddime, I-II, çev. Süleyman Uludağ, İstanbul 1988.
• İbn Tağrîberdî (ö. 812 veya 813/1409 veya 1410), en-Nücûmü’z-Zâhire fi Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, I-XVI, Mısır [ty.].
• İbnü‟l-Cevzî, Ebü‟l-Ferec Cemaleddîn Abdurrahman b. Ali (ö. 597/1201), el-Muntazam fî Tarîhi’l-Ümem, I-X, Dâru Sâdır: Beyrut 1358.
• İbnü‟l-Fakîh, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed (ö. III-IV/IX-X. asır), Kitâbü’l-Büldân, nşr. Yusuf el-Hadi, Beyrut 1996.
• İbnü‟l-Kalânisî, Ebû Ya‟lâ Hamza b. Esed ed-Dimaşkî (ö. 555/1160), Tarîhu Dimaşk, nşr. Süheyl Zekkâr, Dimaşk 1983.
• Jacobs, Louise-K. Kohler, “Nasi”, JE, VII, 171-172.
• Kahan, Arcadius-Salo Wittmayer Baron ve dğr., Economic History of the Jews, New York 1975.
• Kallek, Cengiz, İslâm İktisat Düşüncesi Tarihi Harâc ve Emvâl Kitapları, İstanbul 2004.
• Kapsali, Eliyahu (1483-1555), Seder Eliyahu Zuta: Hiburo Rabi Eliyahu Bar Elkana Kapsali, Toldot ha-‘Osmanim u-Venetsiya ve Korot ‘Am Yisrael beMamlahot Turkiya u-Venetsiya אלקנה ר''ב אליהו רבי חיברו זוטא אליהו סדר קפשאלי תולדות העות'מאנים ווניציאה וקורות עם ישראל בממלכות תורכיה ספרד וויניציאה] Seder Eliyahu Zuta, Rabbi Eliyahu Elkana Kapsali‟nin Rivayetleri, Osmanlı ve Venedik Tarihi, Türk ve Venedik İdaresinde Yahudiler], nşr. Aryeh Shmuelevitz-Şlomo Simonson-Meir Benayahu, IIII, Yeruşalayim-Tel Aviv 1975-1983.
• Karaman, Lütfullah, “Filistin”, DİA, XIII, 89-91.
• Kitab-ı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, İstanbul 1995.
• Kurt, Ali Osman, “Yahudi Kaynaklarında Kral Tipolojileri: Nebukadnezzar ve Koreş Örneği”, CÜİFD X/2 (2006), ss. 423-443.
• Landau, Jacob-M. Kemal Öke, “Ottoman Perspectives on American Interests in the Holy Land”, With Eyes Toward Zion, ed. Moshe Davis, Colorado 1986, ss. 303-307.
• Lasker, Daniel J., “Proselyte Judaism, Christianity, and Islam”, JQR n.s. LXXXI, nos. 1-2 (1990), ss. 75-90.
• Lasker, Daniel J., “Rabbanism and Karaism: The Contest for Supremacy”, Great Schism in Jewish History, ed. Raphael Jospe-Stanley M. Wagner, New York 1981, ss. 47-72.
• Levy, Avigtor, The Sephardim in the Ottoman Empire, New Jersey 1992.
• Lewis, Bernard, İslâm Dünyasında Yahudiler, trc. Bahadır Sina Şener, Ankara 1996.
• _______, Tarihte Araplar, trc. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul 2003.
• _______, “Fatımiler ve Hindistan Yolu”, İÜİFM 11 (1949-1950), ss. 355- 360.
• Louvish, Misha-Fred Skolnik, “Aliyah”, EJd2nd, I, 660-662.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir (ö. 355/966‟dan sonra), el-Bed’ ve’t-Târîh, I-VI, Kahire: Mektebetü‟s-Sekâfeti‟d-Diniyye, [ty.].
• Makrîzî, Ebü‟l-Abbas Ahmed b. Ali (ö. 845/1441), el-Hıtatu’l-Makrîziyye (Kitâbü’l-Mevâiz ve’l-‘İtibâr bi Zikri’l-Hıtatı ve’l-Âsâr), I-II, Kahire [ty.].
• Mann, Jacob, Texts and Studies in Jewish History and Literature, I-II, Hebrew Union College Press: Cincinnati, Ohio, USA, 1931.
• _______, The Jews in Egypt and in Palestine under the Fatimid Caliphs, I-II, Oxford University Press: Oxford 1969.
• _______, “Anan‟s Liturgy and his half-yearly Cycle of the Reading of the Law”, JJLP 1 (1919), ss. 329-353.
• _______, “The Responsa of the Babylonian Geonim as a Source of Jewish History”, JQR n.s.10 (1920-1921), ss. 121-151; 309-365.
• _______, “A Tract by an Early Karaite Settler in Jerusalem”, JQR, n.s. 12 (1921-22), ss. 257-298.
• Marx, Alexander, “Studies in Gaonic History and Literature”, JQR, n.s. 1 (1910-11), ss. 61-104.
• Massignon, Louis, “L‟Influence de L‟Islam au Moyen Âge, sur la Fondation et L‟essor des Banques Juives”, BEO I (1931), ss. 3-12.
• Mes‟udî, Ebü‟l-Hasen Ali b. Hüseyin (ö. 345/956), Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher, nşr. M. Muhiddîn Abdülhamid, I-IV, es-Seâde: Mısır 1964.
• Morony, Michael G., Iraq after the Muslim Conquest, Princeton-New Jersey 1984.
• Mukaddesî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (ö. 380/990), Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm, nşr. M.J. de Goeje, E.J.Brill: Leiden 1906.
• Nâsır-ı Hüsrev (ö. 1061), Sefernâme, nşr. Yahya el-Haşşâb, Beyrut 1983.
• Nemoy, Leon, Karaite Anthology, Excerpts from the Early Literature, translated from Arabic, Aramaic, and Hebrew Sources with notes Leon Nemoy, Yale University Press: 1952.
• Neuman, Abraham A., “Saadia and his Relation to Palestine”, JQR n.s. 33 (1942-1943), ss. 109-132.
• Neusner, Jacob, A History of the Jews in Babylonia, I-V, Leiden 1965-1970.
• Öke, M. Kemal, Siyonizm’den Uygarlıklar Çatışmasına Filistin Sorunu, İstanbul 2002.
• Özcan, Sevinç Alkan, “Filistinli Mülteciler”, Filistin-Çıkmazdan Çözüme, haz. M. İbrahim Turan, İstanbul 2003, ss. 309-347.
• Peretz, Don-Gideon Doron, The Government and Politics in Israel, USA 1997.
• Poznanski, Samuel, “İnyanim Şonim ha-Noga‟im li‟Tkufat ha-Geonim Değişik Dair Dönemine Gaonluk” [ענינים שונים הנוגעים לתקופת הגאונים Konular], ha-Kedem no. 1-4 (1907), ss. 133-148.
• Sa‟diya Gaon (ö. 942), Sidur, Câmiu’s-Salavât ve’t-Tesâbîh, nşr. Yisrael Davidson, Simha Assaf ve Yissakar Yoel, Yeruşalayim 1941.
• Safrai, Ze‟ev-Aren M. Maeir, “(An Epistle Came from the West, אגרת אתא ממערבא :(Historical and Archaelogical Evidence for Ties between the Jewish Communities in the Land of Israel and Babylonia during the Talmudic Period”, JQR n.s. XCIII, nos. 3-4 (2003), ss. 497-531.
• Samuel b. Yahya el-Mağribî (ö. 570/1174), İfhâmü’l-Yahûd, nşr. Muhammed Abdullah eş-Şerkâvî, Dârü‟l-Hidâye 1986.
• Schechter, S., “An Unknown Khazar Document”, JQR n.s. 3 (1912-13), ss. 181-219.
• Schechtman, Joseph B., “The Repatriation of Yemenite Jewry”, JSS 14 (1952), ss. 209-224.
• _______, “The Repatriation of Iraq Jewry”, JSS 15 (1953), ss. 151-172.
• Schur, Nathan, Toldot ha-Karaim הקראים תלדות] Karaî Tarihi], Yeruşalayim 2003.
• Schwartz, Joshua, “Aliya from Babylonia during the Amoraic Period (200- 500)”, The Jerusalem Cathedra, ed. Lee I. Levine, III, Jerusalem 1983, ss. 58-69.
• Sharon, Moshe Sevilla, İsrail Ulusunun Tarihi, Yeruşalayim 1981.
• Shaw, Standford, Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler, trc. Meriç Sobutay, İstanbul 2008.
• Simha-Levi, Toviya, Sefer Roş Pina פינה ראש ספר] Karaîliğin Temel Kaynakları], İbranîceye trc. ve nşr. Yusuf el-Cemil, Aşdod 2002.
• Stillman, Norman A., The Jews of Arab Lands, A History and Source Book, Philadelphia 1979.
• Şeelot u’Tşıvot ha-Geonim min ha-Gniza aşar be-Mıstrayim, של ותשובות שאלות במצרים אשר הגניזה מן גאונים ,nşr. Louis Ginzberg, New York 1968.
• Şerira Gaon (1000‟ler), İgeret Rav Şerira Gaon-Meturgam le-Laşon ha-Kodeş גאון שרירה רב אגרת] Rav Şerira Gaon’un Mektubu], nşr. ve İbranîceye trc. R. Nosson Dovid Rabinowich, Yeruşalayim 1991; İng. trc. The Iggeres of Rav Sherira Gaon, trc. R. Nosson Dovid Rabinowich, Yeruşalayim 1988.
• Taberî, Ebû Ca‟fer Muhammed b. Cerîr (ö. 310/922), Tarîhu’t-Taberî, nşr. Muhammed Ebu‟l-Fadl İbrâhîm, I-XI, Beyrut 1967.
• Tışuvot ha-Geonim הגאונים תשובות ,nşr. Simha Assaf, Yeruşalayim 1942. World Jewry Today, ed. S. Federbush, Jerusalem 1959.
• Ya‟kubî, Ahmed b. Ebû Ya‟kub İbn Vâdıh (ö. 292/904), Târîhu’l-Ya’kûbî, III, Daru Sâdır: Beyrut 1960.
• _______, el-Büldân, nşr. M.J. de Goeje, Brill 1896.
• Yakût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şihâbüddîn (575-626/1129-1179), Mu’cemü’l-Büldân, I-V, Beyrut [ty.].
• Zehebî, Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1347), Tarîhu’l-İslâm, nşr. Abdüsselâm Tedmurî, Beyrut 1996.