Historicial and Cultural Basis of Ottoman Gaza Ideology

Yıl 2008, , 817 - 888, 01.12.2008

Selahattin Döğüş

https://doi.org/10.37879/belleten.2008.817

Öz

This study argues that, according to historical and spiritual sources, Ottoman 'Gaza' tradition was a perfect combination of Islamic and Central Asian Turkic traditional values. Pre-Islamic Turkic motifs alplik and kahramanlık (bravery and heroism) merged into the Islamic belief after Turks' conversion the Islam, to create a sacred will to fight. Gaza ideology was a crucial importance for the formation of the Ottoman state and its importance continued through the ages without diminishing its importance. In lslamic manner, the alps of the Oguz tales became as gazis and the tales became gazavatname and menakıbnames. Large selections of verbal and scriptural literature about gazi ideology is mostly stemmed and influenced by Dede Korkut stories. Popularity of gaza literature was so great that, early Ottoman chroniclcs were mere products of gaza and heroism traditions. In this paper, relations between gaza literature and the Ottoman society will be scrutinized.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Gaza Ideology, Social History, History

Osmanlılarda Gaza İdeolojisinin Tarihi ve Kültürel Kaynakları

Öz

Bir toplumu tanıyabilmenin yolu, onun sosyal tarihine inmekten geçer. Osmanlı toplumu için de durum böyledir. Siyasi olaylara ağırlık veren vekayinâme türü eserlerden hareketle Osmanlı sosyal yapısını anlamak güçtür. Gaza gelenek ve örgütlenmeleri anlaşılmadan Osmanlı toplumu anlaşılamaz. Bazı tarihçiler, W. Barthold, F.Köprülü, P.Wittek ve H.İnalcık’ın araştırmalarını görmezden gelerek, gaza ideolojisini ve örgütlenmelerini tarihi bir faktör olarak hesaba katmazlar. Bu modern tarihçilik gibi algılanmaktadır. Aslında mitoloji, efsane, tarihi yürüten realitelerdir. İdeolojileri hesaba katmayan tarihçi tarihi açıklamada yaya kalır. Gaza geleneğinin, Osmanlı toplumunun sosyo-ekonomik hayatında ne derece önemli olduğunu, vekayinâme türü kaynaklar yanında, Türk toplumuyla birlikte tarihi boyunca yaşaya gelen ve tarihsel seciyelerimizi yansıtan yazılı ve sözlü edebiyat ürünleri; efsane, destan, menakıbnâme ve gazavatnâme türü eserler gösterir. Bunlar içerisinde, folklor, türküler, şiirler, hatta halk oyunlarındaki figürler, kahramanlık ve alplık günlerini anımsatmakta ve toplumumuzun, içerisinden çıktığı mücadele ile yoğrulmuş sosyo-kültürel yapısını yansıtmaktadır. Bu çalışmada, bir bakıma halk edebiyatı ile Türk toplumu arasındaki münasebet ele alınacaktır. Aşağıda inceleyeceğimiz kültürel unsurlara dayalı kaynaklar da, o zamanki kültür düzeyinde bize folklor ve epik öğelerle karışık bir biçimde gelmiştir. Bu konuda Müjgan Cumbur’un “Anadolu Gazileri ve Edebiyatımız” Erdem, 3.9.1987 başlıklı eseri iyi bir örnektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Gaza İdeolojisi, Sosyal Tarih, Tarih

Kaynakça

• AHMEDÎ, İskendernâme, ed. İsmail Ünver, Ankara 1983.
• AHMEDÎ, Dasitân ve Tevarih-i Müluk-ı al-i Osman, nşr. N.Atsız, Osmanlı Tarihleri serisi, İstanbul 1949, I.
• AKSARAYÎ, Müsameretü’l-Ahbâr, çev. M.Öztürk, TTK, 2000.
• AKIN, Himmet, Aydınoğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma, Ankara 1968.
• ALBAYRAK, Nurettin, “Hamzanâme”, TDVİA, C.15.
• Anonim Tevarih-i al-i Osman, F. Giese neşri, Hz. N.Azamat, Marmara Ün. Yayınları, İst. 1992.
• AŞIK PAŞA, Garib-nâme, haz. Kemal Yavuz, II/2, TDK Yayınları, İstanbul 2000, s.557
• Aşık Paşaoğlu Tarihi, nşr. Nihal Atsız, MEB yayınları, İstanbul 1992.
• AŞIKPAŞAZÂDE, Aşıkpaşazâde Tarihi, Ali Beğ neşri, İstanbul 1332.
• ASIM, Necib, “Dasıtan-ı Tevarih-i Müluk-ı Al-i Osman”, TOEM, I, 1910.
• AKDOĞAN, Yaşar, İskendernâme’den Seçmeler, Kültür Bk. Yay., Ankara 1988.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C.II, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1997, s. 188.
• BABINGER, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. C. Alptekin, KB yayınları, 1992.
• BAYRAM, Mikail, Fatma Bacı ve Bacıyan-ı Rum, Konya 1994.
• BAYKARA, Tuncer, Aydınoğlu Gazi Umur Bey, KB yayınları, Ankara 1990.
• BAYAT, Fuzuli, Köroğlu, Şamandan Aşıka Alptan Erene, Akçağ Yayınları, Ankara, 2003.
• BANARLI, Nihat S., Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C.I, İstanbul, 1987, s. 500.
• BARTHOLD, V.Vladimir, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. H.D.Yıldız, TTK yay., 1990.
• BARTHOLD V.V.-F.Köprülü, İslam Medeniyeti Tarihi, Akçağ yayınları, Ankara 2004.
• BİCİK, Mehmet, “Danişmendname Destanı’nın Tahlili”, Türk Dünyası Arş. Der., S.95, 1995.
• BORATAV, Pertev Naili, Köroğlu Destanı, Adam Yayıncılık, İstanbul 1984.
• CANATAR, Mehmet, “Cenabi Tarihi’nde Danişmendliler ve Bazı Mülahazalar”, Melik Ahmed Danişmend Gazi ve Danişmendnâme Sempozyumu Tebliğleri, Niksar 1995.
• CUMBUR, Müjgan, “Anadolu Gazileri ve Edebiyatımız”, Erdem Dergisi, C.3, S.9, 1987, s. 779-809.
• Danişmend-nâme, haz. Necati Demir, Akçağ yayınları, 2004 Ankara.
• DEMİR, Necati, “İslami Türk Destanları İçerisinde Danişmend-name”, Melik Ahmed Danişmend Gazi ve Danişmendname Sempozyumu Tebliğleri, 1995 Niksar.
• DİVİTÇİOĞLU, Sencer, Osmanlı Beyliğinin Kuruluşu, Eren Yayınları, İstanbul 1996.
• DÖĞÜŞ, Selahattin, “Osman Gazi’den Gazi Mustafa Kemal’e Anadolu Gazileri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt IX, sayı 1, 2007.
• DÖĞÜŞ, Selahattin, “Şeyh Bedreddin ve Rumeli Gazileri”, OTAM, Sayı 18, Ankara Ünv., 2005.
• Düsturnâme-i Enverî, nşr. M.H.Yinanç, İstanbul 1928.
• EMECEN, Feridun, “Saruhanoğulları ve Mevleviler”, İlk Osmanlılar, Kitabevi yay., İstanbul 2005.
• EMECEN, Feridun, “Gazaya Dair”, İlk Osmanlılar, Kitabevi yayınları, İstanbul 2005.
• EMECEN, Feridun, “Eski Bir İmajın Yeniden Keşfi İlk Osmanlı Kroniklerinde Oğuz Geleneği ve Orta Asya Bilgisi”, İlk Osmanlılar, Kitabevi yayınları, İstanbul 2005.
• EL-BELAZURÎ, Fütuhu’l-Büldan, çev. M. Fayda, KB yayınları, Ankara 1987.
• EL-BAYATÎ, Mahmud, Cam-i Cemayin, Türkçe çevirisi, Atsız, Osmanlı Tarihleri içinde s. 380-400.
• EFLAKÎ, Menakıbu’l-Arifin, trc. T.Yazıcı, İstanbul 1989, II.
• ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
• ENVERÎ, Düsturname, ed. M.H.Yinanç, İstanbul 1928, s. 73.
• GALLOTTA, Aldo “Oğuz Efsanesi ve Osmanlı Devleti’nin Kökenleri: Bir İnceleme”, Osmanlı Beyliği (1300-1389), Tarih Vakfı Yurt Yay., İst. 1997.
• GENÇ, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, TTK, Ankara 2002.
• GÖKYAY, Orhan Ş., Dede Korkut Hikayeleri, MEB Yayınları, İstanbul, 1976, s. 133.
• İNALCIK, Halil “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Problemi”, Doğu Batı Makaleler I, Doğu Batı, Ankara 2005.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Devleti’nin Doğuşu Meselesi”, Söğüt’ten İstanbul’a, s. 225-242.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), YKY yayınları, İstanbul 2003.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, C.9, s. 79.
• İNALCIK, Halil, “Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Reşit Rahmeti Arat İçin, Ankara 1966.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Devleti’nin Doğuşu Meselesi”, Söğüt’ten İstanbul’a, İmge Ktv., Ankara 2000.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu”, Söğüt’ten İstanbul’a, Ankara 2000.
• İNALCIK, Halil, Bafeus Muharebesi, Osmanlı Beyliği (1300-1389), ed. E.A. Zachariadou, çev. Gül Ç.Güven, İ.Yerguz, T.Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1997.
• İNALCIK, Halil, “Aşıkpaşazâde Tarihi Nasıl Okunmalıdır”, Söğüt’ten İstanbul’a, s. 139.
• İNALCIK, Halil, “Otman Baba ve Fatih Sultan Mehmed”, Doğu Batı Makaleler I, s. 129.
• İNALCIK, Halil ve M.Oğuz, Gazavat-ı Sultan Murad bin Mehemmed Han, TTK yayınları, Ankara 1978.
• İBNÜ’L-ESİR, El-Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, çev. A.Ağırakça, Bahar Yay., İst. 1991, C. 5, 8.
• İNAN, Abdülkadir, “Kitab-ı Dede Korkut Hakkında”, Makaleler ve İncelemeler, Ankara 1968.
• İNAN, Abdülkadir, Manas Destanı, MEB yayınları, Ankara 1992.
• IMBER, Colin, The Ottoman Empire 1300-1481, İst. ISIS, 1990.
• IMBER, Colin “Osmanlı Hanedan Efsanesi”, Söğüt’ten İstanbul’a, İmge Kitabevi, Ankara 2000.
• KAÇAR, Burhan, “Türklerde Gazilik Geleneği ve Kitab-ı Melik Ahmed Danişmend Gazi”, Melik Ahmed Danişmend Gazi ve Danişmendname Sempozyumu Tebliğleri, 1995 Niksar.
• KADI AHMED, Niğdeli el-Veledü’ş-Şefik, Süleymaniye-Fatih Ktp, nr. 4519, s.291-293.
• KAFADAR, Cemal, Between Two Worlds The Construction of the Ottoman State, Univesity of California press, Berkeley 1995.
• KAPLAN, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 1, dergah yayınları, İstanbul 1992.
• KAŞGARLI Mahmud, Divanü Lûgati’t-Türk, C.I, II, çev. Besim Atalay, TDK yayınları, Ankara 1985.
• KİTAPÇI, Zekeriya, Hz. Peygamberin Hadislerinde Türkler, İstanbul 1986.
• KİTAPÇI Zekeriya, Yeni İslam Tarihi ve Türkistan, I. cilt, Boğaziçi yayınları, İstanbul 1991.
• KÖPRÜLÜ, Fuat, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, TTK Ankara 1999, s 84-85.
• KÖPRÜLÜ, Fuat, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, TTK Yayınları, 1999.
• KÖPRÜLÜ, Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Bşk. Yay., Ankara 1993.
• KÖPRÜLÜ, Fuat, “Alp”, İA, C.I.
• KÖPRÜLÜ, Fuat, “Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları”, Belleten, C.VII, S.27, 1943.
• KÖPRÜLÜ, Fuat, Edebiyat Araştırmaları 1, Ötüken yayınları, İstanbul 1989.
• KÖPRÜLÜ, Fuat, “Menakıbnâmeler”, Türkiyat Mecmuası.
• KÖPRÜLÜ, Fuat, Türk Edebiyatı Tarihi, Ötüken Yayınları, 1980, s. 255.
• KÖPRÜLÜ, Orhan F., “Abdal Musa”, Köprülü’den Seçmeler, MEB Yayınları, İstanbul 1990. Kuran, 3/156, 9/152.
• Kütüb-i Sitte, haz. İbrahim Canan, Akçağ yayınları, İstanbul 1982, s. 7–11.
• LEVEND, A.Sırrı, Gazavatnameler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnamesi, TTK yayınları, 1956.
• LINDNER, R.Paul, Ortaçağ Anadolu’sunda Göçebeler ve Osmanlılar, çev. M.Günay, İmge Kitabevi, Ankara 2000.
• MÉLİKOFF, Iréne, Uyur İken Uyardılar, çev. T. Alptekin, demos yayınları, İst. 2006, s. 41, 56.
• MÉLİKOFF ,Iréne, La Gaste de Melik Danişmend, C. I, Paris 1960.
• MENAGE, Victor L., “Osmanlı Tarih yazıcılığının İlk Dönemleri”, Söğüt’ten İstanbul’a, s.73-92.
• Menâkıbu’l-Arifin, neşr. T.Yazıcı, C.II, Ankara 1980.
• MENGİ, Mine, “Garib-nâmede Alplık Geleneğiyle İlgili Bilgiler”, Belleten, S.191-192, C.HXLVIII, 1984.
• NEŞRÎ, Kitab-ı Cihannüma, nşr. M.A Köymen, C.I, Ankara 1949.
• NEŞRÎ, Kitab-ı Cihannüma, nşr. Fr. Teaschner, Leipzig, 1951, I.
• NURİ, Celal, Mukadderat-ı Tarihiye, Matbaayı Amire, İstanbul (tarihsiz).
• OCAK, A.Yaşar, “Battal Gazi”, TDVİA, C.5, 204.
• OCAK, A.Yaşar, “Battalnâme”, TDVİA, C. 5, s. 207.
• OCAK, A.Yaşar, Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıbnâmeler, TTK yayınları, 1992.
• Oğuz Destanı Reşideddin Oğuznâmesi Tercüme ve Tahlili, haz. Z.V.Togan, A.Sait mat., İst. 1972.
• ORUÇ B. ADİL, Tevarih-i al-i Osman, haz. F. Babinger, Hannover, 1925.
• ÖZGÜÇ, Tahsin, “Altıntepe’de Bulunmuş Olan Emevi Sikkeleri”, Belleten, C. XLVII, S. 188, 1983.
• ÖGEL, Bahattin, Türk Mitolojisi I, MEB Yay., İst.1993.
• ÖZEN, Kutlu, “Anadolu’da Teşekkül Eden İslami Türk Destanlarında ve Danişmend-nâme’de Abdülvehhab Gazi Motifi”, M. A. Danişmend Gazi ve Danişmendnâme Sempozyumu Tebliğleri, 1995 Niksar, s. 41-48.
• ÖZCAN, A.kadir, “Türklerde Gaza Geleneği”, Ekrem Ayverdi Hatıra Kitabı, İst.95, s.362-368.
• Saltuk-nâme, haz. Ş. H. Akalın KB Yayınları, Ankara 1987, C. I, II (1988), III (1990).
• Saltuk-nâme, II, haz. Ş. H. Akalın, KB Yayınları, , 1988, s. 241-242.
• Saltuk-nâme, III, haz. Ş.H.Akalın, KB Yayınları, Ankara 1990, s. 124, 262, 354.
• Saltuk-nâme, haz. Ş.H.Akalın, KB Yayınları, Ankara 1990, III, 224, 226, 238 vd.
• SEZEN, Lütfi, Halk Edebiyatında Hamzanâmeler, Ankara 1991, s.27-33.
• SHAW, Stanford, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye I, e yayınları, M.Harmancı, İst. 1982.
• SÜMER, Faruk Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1992.
• SÜMER, Faruk, “Köroğlu, Kiziroğlu Mustafa ve Demirci Oğlu İle İlgili Vesikalar”, Türk Dünyası Araştırmaları, 1987, S.46.
• SÜMER, Faruk, “Oğuzlara Ait Destani Mahiyette Eserler”, DTCF Dergisi, 17, 1960, 359-455.
• SÜMER, Faruk, Doğu Anadolu’da Türk Devletleri, TTK 1990, s. 23.
• TEKİN, Şinasi, “XIV.Yüzyılda Yazılmış Gazilik Tarikası “Gaziliğin Yolları” Adlı Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Gaza / Cihad Kavramları Hakkında, Journal of Turkish studies, V.13, İstanbul 1989.
• TEKİN, Şinasi, “Türk Dünyasında Gaza ve Cihad Kavramları Üzerine Düşünceler”, tarih ve toplum, C.19, S. 109, 1993.
• TEKİN, Şinasi, “Gazi Teriminin Anadolu ile Akdeniz Bölgesinde İtibarını Yeniden Kazanması”, tarih ve toplum, 1993, C.19, S. 110, s.14.
• TURAN, Osman, Selçuklular ve İslamiyet, Boğaziçi yayınları, İstanbul 1993, s.194-195.
• TURAN, Osman, Doğu Anadolu Türk Dveletleri Tarihi, Ötüken yayınları, İstanbul 2004.
• TURSUN BEĞ, Tarih-i Ebü’l-Feth, haz. M.Tulum, İstanbul 1977.
• TOGAN, Z.Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
• UZUNÇARŞILI, İ.Hakkı, Osmanlı Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 1949, II, s. 564.
• UZUNÇARŞILI, İ.Hakkı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, TTK yayınları Ankara 1988.
• VUSLATî Ali Bey, Gaza-nâme-i Çehrin, hz. M.İsen, Atatürk Kül. Mrk. Bşk. Y ay., Ankara 2003.
• WITTEK, Paul Menteşe Beyliği, çev: O. Ş. Gökyay, TTK yayınları, 1999, s. 2.
• WITTEK, Paul, Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğuşu, Kaynak yayınları, çev. F.Berktay, İst. 1985.
• WITTEK, Paul, “Osmanlı İmparatorluğunda Türk Aşiretlerinin Rolü”, Tarih Dergisi, C.XIII, S.17-18, 1963
• YAZICIZADE Ali, Tarih-i al-i Selçuk, Topkapı Revan Köşkü, no. 1290.
• YİNANÇ,M.Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I Anadolu’nun Fethi, İstanbul 1944.
• YÜCE, Kemal, Salktuk-nîme’de Tarihi, Dini ve Efsanevi Unsurlar, KB Yayınları, Ankara 1987.
• ZACHARIADOU, Elizabeth A., “İlk Osmanlılara Dair Tarih ve Efsaneler”, Söğüt’ten İstanbul’a.
• ZEYDAN, Corci, Medeniyet-i İslamiye Tarihi, IV, çev. Z. Meğamiz, İstanbul 1328.