The institution of Chief Astrologer in the Ottoman State

Yıl 2006, , 167 - 264, 01.04.2006

Salim Aydüz

https://doi.org/10.37879/belleten.2006.167

Öz

The person heading the astrologers of the Ottoman state in general and ofthe palace in particular was known as the müneccimbaşı. From what we can see in archival documents and other sources, the institution of chief astrologer appeared sometime during the late 15th century or early 16th century. Ottoman palace chief astrologers were among the group called birun (administration, the offices of which were not in the inner palace) dignitaries and were scholars, who had studied at a medrese (Muslim theological school). During the 16th century, the position of chief astrologer was occupied by people like Seydi İbrahim b. Seyyid, İshak Sadi Çelebi, Yusuf b. Ömer,  Mustafa b. Ali, Takiyüddin-i Risıd. Mustafa b. Ali wrote important works in the fields of astronomy and geography. In addition to also writing many works in the fields of astronomy and geography, Takiyüddin-i Rasıd founded an astronomical observatory in İstanbul and made celestial observations. The chief astrologers were employed by the palace for duties having to do with astronomy as well as astrology. Beginning from the 16th century, chief astrologers began to compile things like calendars, imsakiyes (timetable for fasting hours) and zayiçes (astronomical tables for horoscopes) for thepalace and upper level Ottoman dignitaries. However, the most important duty of chief astrologers was to prepare calendars. Until 1800 calendars were prepared according to the Uluğ Bey Zic (astronomical table); after this date they were prepared according to the Jacques Cassini Zic. Preparing zayiçes and imsakiyes before the fasting month of Ramazan was also among the duties of chief astrologers. The chief astrologers and sometimes the secondary astrologers used to calculate the most auspicious hour for events like the ascension to the throne, a declaration of war, birth, marriage, launching of ships, letting the royal horses out to pasture and the sultan's transfer to his winter or summer residence. Many statesmen, chief among them the sultans, evaluated the chief astrologers according to the quality of their zayiçes, granting favours to those chief astrologers, the zayiçes of whom turned out to be exact. However there were also sultans, like Abdülhamid I and Selim III, who did not believe in auspicious hours and zayiçes, but even these allowed this matter that they did not approve of to continue, since it had become a tradition. On the other hand, chief astrologers also monitored events like the passage of comets, earthquakes, fires, important astronomical phenomena like solar and lunar eclipses, and other important events, and they reported them to the palace, together with their commentary. In a way, institutions like the muvakkithanes (office of the timekeeper for prayers) also depended on the chief astrologers. In addition to this, Takiyüddin-i Rasıd administered his observatory and chief astrologers like Hüseyin Hüsnü and Sadullah Efendi administered the Mekteb-i Fenn-i Nücum (Astronomical School). The chief astrologers were palace employees, members of the class of religious scholars and were part of the retinue of the chief doctor, who reported to the silahtar ağa (sword bearer of the sultan); as such they were appointed and dismissed by the chief doctor. As far as we have been able to ascertain, thirty-seven people occupied the position of chief astrologer during the Ottoman Empire. The chief astrologers being religious scholars, they could also occupy positions like müderris (medrese teacher) or kadı (religious judge). The position of chief astrologer, which was officialised in the 16th century, survived until the end of the Ottoman Empire. When the last chief astrologer, Hüseyin Hilmi Efendi, died in 1924, no new chief astrologer was appointed in his place and the position was abolished. In its place the position of chief muvakkit (timekeeper for prayers) was created.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Chief Astrologer, 15th century, 16th century

Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık Müessesesi

Öz

Osmanlı Devleti’nde ve hususiyle sarayda bulunan müneccimlerin başında bulunan kişiye “müneccimbaşı” denilmektedir. Müneccimbaşılık, arşiv belgeleri ve kaynaklardaki bilgilere göre, XV. asrın sonları ile XVI. asrın başlarında ortaya çıkmış bir müessesedir. Osmanlı sarayında bîrun erkânından olan müneccimbaşılar, aslen ilmiye sınıfına mensup, medrese mezunu kişiler arasından seçilmekteydi. XVI. yüzyılda Seydî İbrahim b. Seyyid, İshak Sadi Çelebi, Yusuf b. Ömer, Mustafa b. Ali, Takiyüddin-i Râsıd gibi kimseler müneccimbaşılık görevinde bulunmuşlardır. Mustafa b. Ali de astronomi ve coğrafya sahasında mühim bazı eserler telif etmiştir. Takiyüddin-i Râsıd da astronomi ve matematik sahasında çok sayıda önemli eser vermenin yanında İstanbul’da bir de rasathane açmış ve bazı gözlemlerde bulunmuştur. XVI. asırda müneccimbaşıların astronomi ve astroloji alanında saraya ait bir kısım görevleri bulunmaktaydı. Müneccimbaşılar XVI. yüzyıldan itibaren saray ve ileri gelen devlet adamları için takvim, imsakiye ve zayiçe gibi işler yapmaya başlamışlardır. Müneccimbaşıların en önemli vazifesi takvim hazırlamaktır. Takvimler 1800 senesine kadar Uluğ Bey Zîci’ne göre bu tarihten sonra da Jacques Cassini Zîci’ne göre hesap edilmiştir. Ayrıca her Ramazan ayından önce imsakiye hazırlanması ve zayiçe hazırlamak da müneccimbaşıların vazifeleri arasında bulunmaktaydı. Başta cülûs olmak üzere savaş, doğum, düğün, denize gemi indirilmesi, has atların çayıra salınması, padişahın yazlık ve kışlığına gitmesi gibi konularda müneccimbaşılar ve bazen müneccim-i sâniler uğurlu saat tespit ederlerdi. Başta padişahlar olmak üzere pek çok devlet adamı müneccimbaşıları zayiçelerine göre değerlendirmiş ve zayiçelerinin isabetli çıkması üzerine onlara ihsanlarda bulunmuşlardır. Bununla birlikte Sultan I. Abdülhamid ve III. Selim gibi uğurlu saate ve zayiçeye itimat etmeyen padişahlar da bulunmaktaydı. Ancak uğurlu saat uygulaması adet haline geldiği için bu padişahlar tasvip etmedikleri bu işin devam etmesine kerhen izin vermişlerdir. Diğer taraftan kuyruklu yıldızların geçişi, zelzele, yangın, Güneş ve Ay tutulmaları gibi önemli astronomi olaylarıyla fevkalade olayları da müneccimbaşılar takip eder ve yorumlarıyla birlikte saraya bildirirdi. Muvakkıthaneler gibi kurumların idaresi de bir bakıma müneccimbaşılara ait idi, bunun yanında Takiyüddin-i Râsıd rasathanesinin, Müneccimbaşı Hüseyin Hüsnü ve Müneccimbaşı Sadullah Efendi de Mekteb-i Fenn-i Nücum’un idaresiyle meşgul olmuşlardır. Ulema sınıfına mensup saray memurlarından olan müneccimbaşılar, Silahtar ağaya bağlı olan hekimbaşının maiyetinde bulunduklarından tayin ve azilleri de onun tarafından yürütülürdü. Tespit edildiği kadarıyla Osmanlı Devleti’nde otuz yedi kişi müneccimbaşılıkta bulunmuştur. Müneccimbaşılar ilmiye mensubu olduklarından dolayı müderrislik ve kadılık gibi vazifelerde bulunmuşlardır. XVI. yüzyıldan sonra belirli bir sisteme göre devam eden müneccim-başılık Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar devam etmiştir. Müneccimbaşı Hüseyin Hilmi Efendi’nin vefatına kadar gelen bu müessese, onun 1924 yılında vefatıyla yerine tekrar müneccimbaşı tayin edilmeyerek lağvedilmiş ve yerine 1927 senesinde baş muvakkıtlık makamı tesis edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Müneccimbaşı, XV. yüzyıl, XVI. yüzyıl

Kaynakça

• Abdurrahman, Takvîmü't-tâm, Süleymaniye Ktp. Es'ad Ef. nr. 1978/2.
• Adıvar, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1982.
• Ahkâm Risalesi, Millet Ktp, Ali Emiri, ryz. 237.
• Ahkâm-ı sâl 1283, ts.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, İstanbul 1309, XII, 140.
• Ahmet Lütfi Efendi, Vak'anüvis' Ahmed Lütfi Efendi Tarihi (Yay. Haz, M. Aktepe), Ankara 1988.
• Akbulut, A. Ziya, Not Defteri, Kandilli Rasathânesi Ktp., nr. 121.
• Akif Mehmed Efendi, Tarih-i Cülûs-ı Sultan Mustafa-yı Sâlis, Süleymaniye Ktp., Es'ad Ef. nr. 2108.
• Alaeddin Mansur, Şehinşahnâme, İÜK, nr. FY 1404.
• Albayrak, Sadık, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul 1980.
• Ali Cevad, Tarih ve Coğrafya Lügatı, İstanbul 1313.
• Ali Kuşçu, Mir'atü'l-Âlem (Evrenin Aynası): Ali Kuşçu'nun Fethiyye Adlı Eserinin Çevirisi (çev. Seyyid Ali Paşa; haz. Yavuz Unat), Ankara 2001.
• Ali Seydî Bey, Teşrifat ve Teşkilatımız, Tercüman 1001 Temel Eser, nr. 17, İstanbul Ts. Gelibolulu Mustafa Âli, Künhü'l-ahbâr, İÜ. Ktp. nr. 5959.
• Antoine Galland, İstanbul'a Ait Günlük Anılar, Ankara 1973.
• Mütercim Asım, Târih, İstanbul, ts.
• Ayn Ali Efendi, Risale-i Vazife-Horan ve Merâtib-i Bendegân-ı Âl-i Osman, İstanbul 1280.
• Ayverdi, E. Hakkı, Osmanlı Mimarîsinde Fatih Devri, İstanbul 1973.
• Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'l-'ârifîn esmâ'ü'l-mü'elifîn ve âşârü'l-musannifîn, İstanbul 1951-55.
• ____ , Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı (1550-1557), Ankara 1972, 1, 50.
• Behçetî İsmail Hakkı, Merâkıd-i Mû'tebere-i Üsküdar, Hacı Selim Ağa Ktp. Hüdai Efendi, nr. 1193, s. 38. BOA, A. MKT. MHM, 9/23, 1265. 1. 27.
• BOA, A. RSK, nr 1571-120; nr. 1497/46; nr. 1519/68; nr. 1553/102; nr. 1571/120; nr. 1509.
• BOA, Ali Emiri, L Abdülhamid, nr. 1180; nr. 1466.
• BOA, Ali Emiri, IV. Mehmed, nr. 11833.
• BOA, Cevdet-Askerî, nr. 23397.
• BOA, Cevdet-Belediye, nr. 2045.
• BOA, Cevdet-Maarif, nr. 41; nr. 192; nr. 195; nr. 1763; nr. 2391; nr. 2541; nr. 3567; nr. 3613; nr. 3693; nr. 4748; nr. 4943; nr. 5236; nr. 5316; nr. 5621; nr. 6325; nr. 6348; nr. 6665; nr. 6999. nr. 7943.
• BOA, Cevdet-Saray, nr. 59; nr. 644; nr. 1873; nr. 6711.
• BOA, D. BŞM, nr. 42470.
• BOA, D. TŞF, nr. 2/62; D. TŞF, nr. 3/21; D. TŞF, nr. 3/70; D. TŞF, nr. 3/94; D. TŞF, nr. 6/31; nr. 7/9; nr. 7/51; nr. 9/39; D. TŞF, nr. 273.
• BOA, Hatt-ı Hümâyûn, nr. 1753; nr. 1753a; nr. 15462; nr. 56678.
• BOA, İbnülemîn, Hatt-ı Hümâyûn, nr. 561; nr. 562.
• BOA, İbnülemîn, Maliye, nr. 4922.
• BOA, İbnülemîn, Tevcihin, nr. 37.
• BOA, İrade, Dâhiliye, nr. 101; nr. 109; nr. 724; nr. 1015; nr. 1265; nr; 1367; nr. 1426; nr. 2826; 10451; nr.10288; nr 38050.
• BOA, K. Kepeci, Rûznamçe, nr. 1863; nr. 1864.
• BOA, K. Kepeci, Tayinat Defteri, nr. 676 mükerrer 1; nr. 676 mükerrer 2; nr.7237.
• BOA, Kamil Kepeci, Rûznamçe, nr. 1863, s. 131.
• BOA, Maliyeden Müdevver nr. 23; nr. 5586.
• BOA, Mühimme Defteri, nr. 34; nr. 40.
• BOA, Sicill-i Ahvâl, nr 4; nr. 47.
• BOA, Teşrifat Defteri, nr. 676 Mükerrer 2, Sayfa 16.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1342, III, 300.
• Cari Brockelman, Geschichte Der Arabischen Litteratur, Leiden 1937, Supplement, II, 637.
• Celal Es'ad (Arseven), Eski Galata ve Binaları, İstanbul 1329, s. 16, 90-95.
• Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, cilt I-II.
• Cihangirli M. Sâdık Efendi, Tali'-i Vilâdet-i Cihangirli Mehmed Sâdık Efendi, Kandilli Rasathanesi Ktp., nr. 324/2.
• Dizer, Muammer, Uluğ Bey, Ankara 1989.
• Dukas, Bizans Tarihi (Terc. VL. Mırmıroğlu), İstanbul 1956.
• Dursun, Davut, Din Bürokrasisi, Yapısı, Konumu ve Gelişimi, İstanbul 1992.
• Ergin, O. N., Türkiye Maârif Tarihi, İstanbul 1977.
• Erünsal, İ., Müneccimbaşı Tarihi, Tercüman 1001 Temel Eser, nr. 37, İstanbul ts.
• Esrar Dede, Tezkire-i Esrâr Dede, Millet Ktp. A. Emiri, Tarih nr. 756.
• Evliya Çelebi, Seyahatname, İstanbul 1314.
• Fatin Gökmen, Eski Türklerde Hey'et ve Takvim, İstanbul 1937.
• Fındıklılı İsmet, Tekmiletü'ş-Şekâik fi hakk-ı ehli'l-hakâik (Nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, V, 69.
• Fikret Sarıcaoğlu, Kendi Kaleminden Bir Padişah Portresi Sultan I Abdülhamid (1774-1789), İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001.
• Hafız Hüseyin Ayvansarayî, Hadîkatü'l-cevâmi', İstanbul 1281, 1, 206.
• ____ , Mecmuâ-i Tevârih, Hz. F. Ç. Derin-V. Çabuk, İst. 1985.
• Hatayî Ceylanî, Tâli'-i velâdet-i Sultan Mehmed b. Murâd Hân, TSMK, nr. Y. 5513.
• Hilmi Hüseyin, Takvîm-i sâl 1333, TSMK, Y. 145.
• Hüseyin Hüsni, Zîc-i Cedîd Tercümesi, Belediye Ktp. Cevdet, nr. 151, 1b-2a.
• İbn Haldun, Mukaddime (Tercüme: Süleyman Uludağ), İstanbul 1982. İbrahim Edhem, Ahkâm-ı sâl, TSMK, nr. A. 3635, A. 3636.
• İkdam, 7 Şevval 1321, nr. 3420, sh. l, sû. 1.
• İloğlu, Mustafa, Gizli İlimler Hazinesi, İstanbul 1972, II, 5.
• İnalcık, Halil, Fatih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar I, Ankara 1987, s. 23, 23nl06.
• İstanbul Müftülüğü Şeriyye Sicilleri Arşivi, Dosya nr 309, nr. 1155.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Millî Kültürü, İstanbul 1986.
• Karaali, Salih, Genel Astronomi I, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Rektörlük Yayınlan, (t.y.).
• Karaçelebizâde Abdülaziz, Ravzatü'l-Ebrâr, Bulak 1248.
• Karatay F., Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Katalogu İstanbul 1961.
• Karatay F., TSMK, Türkçe Yazmalar Katalogu, İstanbul 1961.
• Kâtip Çelebi, Fezleke-i Tarih, İstanbul 1287.
• ____ , Keşjü'z-zünûn (Nşr, Ş. Yaltkaya), İstanbul 1943, II, 1930-1931.
• Kehhale, Ö. Rıza, Mu'cemü'l-mü'ellifîn, Beyrut, ts.
• Kıran ve Zâyiçe Mecmuası, Kandilli Rasathanesi Ktp., nr. 545.
• Levend, A. Sırrı, Dîvân Edebiyatı, İstanbul 1943.
• Makâmî Süleyman b. Mustafa b. Kemalî, Cedâvil-i Hareket-i Ta' dilü'ş-şems, Kandilli Rasathanesi Ktp., nr. 268/2.
• Mehmed Râkım Efendi, Ahkâm-ı sâl, TSMK, nr. Hazine 499.
• Mehmed Sâdık, İhtisâru'l-Cedveli'l-kebir li Salihi'l-mimarî, Süleymaniye Ktp., Hüsrev Paşa, nr. 232.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, İstanbul 1308-1316.
• Mercimek Ahmed, Kabusnâme (Tere. A. Özkırımlı), Tercüman 1001 Temel Eser, nr. 36.
• Meyer, Wolfgang, İstanbul'daki Güneş Saatleri, İstanbul 1985.
• Mouredgea d'Ohsson, Tableau General de l'Empire Ottoman, Paris 1824.
• Mustafa Münif, Defter-i Teşrifat, İÜK, TY, 8892.
• Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü 'l-Vukuât, İstanbul 1327.
• Müneccimbaşı Ahmed Tahir Efendi, Cedvel-i İbtidâ-i Düstûr-ı Neyyireyn li-Tûl-i Kostantiniyye Muvafık 4 S(afer) sene 1292 (12 Mart 1875) Kandilli Rasathânesi Ktp., nr 535.
• Müneccimek Mehmed Efendi, el-Makalât-ı Sâlisefî Resm-i Alât-ı Zilliye, Kandilli Rasathanesi Ktp., nr. 40.
• ____ , el-Makalat-ı Sâlise fî Resm-i Alât-ı Zilliye, Kandilli Rasathanesi Ktp., nr. 40.
• Müneccim-i sâni Mehmed Râkım Efendi, Ahkâm Risalesi, TSMK, H. 499.
• Müstakimzâde Süleyman Sadettin, Tuhfe-i Hattatın, İstanbul 1928.
• Naîmâ, Târih, İstanbul 1280.
• Nasiruddin Tusi, Tercüme-i Si fasl der Ma'rifet-i Takvim (çev. Ahmed-i Dai), ts.
• Nasr, Seyyed Hossein, Islamic Science an Illustrated Study, New Edition, London 1976.
• Nev'îzâde Ataullah Ataî b. Yahya, Hadâiku'l-hakâik fi tekmileti'ş-Şekâik (Nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 286.
• Osman Turan, İstanbul'un Fethinden Önce Yazılmış Tarihî Takvimler, Ankara 1984.
• Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi (haz. E. İhsanoğlu ve diğerleri), I-II, İstanbul: IRCICA, 1997.
• Öz, Tahsin, Fatih Camileri ve Diğer Eserler, İstanbul, 1991.
• Öz, Tahsin, İstanbul Camileri, İstanbul 1987.
• Özeğe, Seyfettin, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Katalogu, I-V, İstanbul 1971.
• M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1993.
• Raşid Mehmed Efendi, Tarih, (1701-1134/1660-1722), İstanbul 1281-1282.
• Rıza Tahsin, Mir'at-ı Mekteb-i Tıbbiye, İstanbul 1328.
• Sağlam, T.S., Nasıl Okudum (haz. H. Matemi, A. Kazancıgil), İstanbul 1991.
• Salih Zeki, Âsâr-ı Bâkiye, İstanbul. 1326, I, 133-139.
• ____ , Kâmûs-ı Riyaziyât, İstanbul 1315, 1, 315-318.
• Salim, Sâlim Tezkiresi, İstanbul 1897.
• Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, İstanbul 1334.
• ____ , The Observatory in Is lam, Ankara 1988.
• Seyyid İsmail Beliğ, Tuhfetü'l-Âsâr, İÜK, TY, 1182.
• Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Tarih, İstanbul 1928.
• Solakzâde Mehmed Hemdemî Çelebi, Solakzâde Tarihi (Haz. V. Çabuk), Ankara 1989.
• Süheyl Ünver Kitaplığı, Süleymaniye Ktp., nr. Dosya 174.
• Süleyman Sûdî Efendi, Tabakât-ı Müneccimîn (haz. Salim Aydüz), İstanbul: Fatih ÜniversitesiYayınları, 2005.
• Şemdanizâde Fındıklılı Süleyman, Târih (Nşr. M. Aktepe), İstanbul 1980, IIB, 89.
• Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 1989.
• Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyîu'l-Fuzalâ (Nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, 1, 672.
• Tacizâde Tuğrayî Cafer Çelebi, Mahrûse-i İstanbul Fetihnamesi, İstanbul 1331.
• Takiyüddin-i Râsıd, Reyhânetü'r-ruh, Kandilli Rasathânesi Ktp., nr. 51.
• Takvim ve Ahkâmü'n-nücûm, TSMK, nr. B. 311.
• Takvim, Kandilli Rasathanesi, Ktp., nr. 183.
• Takvîm-i Vekâyi, Defa. 44, Sene. 13 Cemaziyelâhır 1248, sayfa, l, sütun. 2; 6 Receb 1248, (29 Kasım 1832), nr. 46, s. 3, st. 2; 21 Şubat 1282, defa 835, s. 3, sütun 3; Sene 25 rebiyülevvel 1282, Defa 812, sayfa, l sütun 1; 13 Şubat 1283, defa 873, s. 4, sütun 3; 5 Mart 1283, defa 875, s. 4, sütun 3; 10