Ortaçağ Ortadoğusu'ndaki Marjinal Hareketlerin (İsma'ili-Karmati Hareketinin) Dönemin İslam Dünyasına Alternatif Sosyal Yaşam Sunma Çabaları

Yıl 2005, , 499 - 516, 20.08.2005

Abdullah Ekinci

https://doi.org/10.37879/belleten.2005.499

Öz

Ortadoğu, tarihi süreç içinde birçok medeniyete beşiklik etmiş bir
coğrafyadır. Köklü bir tarihsel geçmişi olan Ortadoğu, İslam dininin ortaya
çıkması ile sarsıntılara neden olacak olaylara sahne oldu. İslam dini, bölge
toplumları için yepyeni sosyo-ekonomik şartların ortaya çıkmasına zemin
hazırladı.
Ortadoğu'nun siyasi ve sosyal tarihi geçmişi, 9-10. yüzyıllarda bölünme
ve parçalanma alametleri göstermesine neden olmuştur. Bu parçalanma hareketleri,
İslam dünyasında, son iki asırda bitmek bilmeyen tartışmaları da
başlattı. Bu ihtilaflarla Tolunoğulları, Sacoğulları, İhşidiler, Gazneliler,
Selçuklular ile diğer Müslüman devletler ve hanedanlar mücadele etmeye
çalıştılar. Bu devletlerden bir kısmı siyasi mücadele ederken, Gazneliler ve
Selçukluların siyasi mücadelenin yanında sosyal mücadeleyi de gözden ırak
tutmadıklarını görmekteyiz. Ortadoğu'daki siyasi, politik, sosyal ve ekonomik
ihtilafların temelinde bölgenin çok kültürlü yapısının etkisi inkar edilemez.
Bölgedeki ayrışmanın bir sonucu olarak Ortadoğu, Ortaçağ İslam
dünyasında farklı anlayışların belirmesine sahne oldu. Bu anlayışlardan birincisi
Allah'a yakınlaşmayı öğreten "mutasavvıflar", ikincisi hakikate
ulaşmak için aklı en yüksek ve en iyi vasıta yolu olarak benimseyen
"filozoflar", üçüncüsü ise sonsuzluk içinde her iki nazariye ve teşekkülün takipçisi
olduğunu iddia eden "İsma'ililer" ve "Karmatiler" dir. Ortadoğu'da
ortaya çıkan bu heterodoks gruplar, İslam dünyasında sonraki yüzyıllarda
dahi alttan alta devam eden önemli izler bırakmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ortadoğu, Tarih, İslam, İsma'ililer, Karmatiler

Attempts by Marginal Currents (İsma'ili-Karmati Current) in the Middle-East in Medieval Times, to Provide the Islamic World of their Times with Alternative Social Models

Öz

The Middle Eastern İsma'ili-Karmati movement was a very strong movement that shook the Islamic world to its core. The Karmatis created a messianic movement that promised the Islamic world of the Middle Ages a better future based on equality and justice. The revolutionary and messianic (even though in this case it would be more correct to talk about a mehdi rather than a messiah) movement of the İsma'ilis gained a great deal of support among the followers of the Twelve Imam cult, who were not happy about their sect's passivity and political weakness. As a result of the intense debate among Shia groups, many followers of the İmamiyye sect, in Southern Iraq and in other regions, passed on to the ranks of the İsma'ilis. The 4th century of the Islamic Era, known as Islam's century of development, was witness to the Karmatis' dramatic spread in Kufe, Syria, Rey, Khorasan, Maveraünnehr, Multan, Sind, the Magrib, Yemen and Bahrain. İsma'ili groups gained significant success, from the propaganda point of view, within the Islamic world, beginning from the second half of the 3rd century of the Islamic Era (9th century A.D.). In 289 (901-902), the Karmatis gained a strong foothold in Iraq and more precisely in Kufe and environs. From there, their propaganda spread to Bahrain, Syria, Rey, Khorasan, Maveraünnehr, Multan, Sind and Yemen. Wherever they went, İsma'ili-Karmati groups offered an alternative social model. In Bahrain the Karmatis even gave birth to a strong and radical revolutionary movement, leading to their own state. This state was perceived as an example of governing with justice and in respect of equality. For these reasons, one cannot deny the social nature of their current. Many men of authority of the Islamic world during the Middle Ages struggled to put an end to the activities of the İsma'ili and Karmati groups. Among these, the repression by the Tolunoğulları, Sacoğulları, Gazne and Seljuk dynasties are important from the point of view of Turkish history. The conquest of Multan and of Sind by Mahmud from Gazne (388-421/998- 1030) and the conquest of el-Hasa, after a long siege, by the Seljuks in 1077- 1078, with the help of local tribes, put an end to the two-century long Karmati domination. The ruling classes of the Islamic world could finally breathe easier after the long lasting political and social pressure by İsma'ili and Karmati groups.

Anahtar Kelimeler

Middle East, History, Islam, İsma'ili, Karmati

Kaynakça

• Abdurrahman Bedevi, Mezâhibu'l İslamiyyin, C. II, Beyrut 1973
• Abdulhalik Bakır, Orta çağ İslam Dünyasında Itriyat, Gıda, İlaç Üretimi ve Tağşişi, Ankara 2000
• Ali Mazeheri, Orta çağda Müslümanların Yaşayışları, İstanbul 1972
• Ali Sevim, "Sultan Melikşah Devrinde Ahsa ve Bahreyn Karmatilerine Karşı Selçuklu Seferi", Belleten, XXIV, say. 94, Ankara 1960
• Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498- 511/1105-1118) Ankara 1990
• Abdullah Ekinci, "IX-XI. Yüzyıllarda Karmatiler'in Siyasi, Sosyal ve iktisadi Faaliyetleri", Yaymlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, Elazığ 2002
• Asaf, A. A Feyzee, "The İsmailis" Religion in the East, Cambridge Un. Press., 1976
• Bahaeddin el-Canadi, Kitap es-Sülük, neşr. Hasan Süleyman Muhammed, (Basım yeri yok) 1896
• Bağdadi, el-Fark Beyne'] Firak, neşr. M. Muhyiddn Abdülhamid, Kahire, Trz
• Bağdadi, el-Fark Beyne'l Firak, çev., E. Ruhi Fığlalı, Mezlıepler Arasındaki Farklar, İstanbul 1979
• C. Rentz," Khattabiye", ER., V. New York 1987...............
• D.S. Margoliouth, "Hattabiyya", İ.A., Eskişehir 1997........... Eşari, Makalat el-İslamiyyin, ed. H. Ritter, Kahire 1950.........
• Farhad Daftary, The İsmailis: Their History and Doktrins, Cambridge Universty Press, 1990
• Faiza Ahbar, "The Secular of Religious Dissidence in Early İslam", Journal İnstitute of Muslim Minorty Affairs, vol. 12/2, July Londın, 1991
• Fığlalı, E. Ruhi, "Abdullah", İA., I, Eskişehir 1997...................
• Fığlalı, E. Ruhi, "Abdullah b. Meymun el Kaddah", DİA, C. I, İstanbul 1988 Gazzali, Batmiliğ in İç Yüzü, çev. Avni İlhan, Ankara 1993
• Hammadi, Keşf Esrar el Batıniyye, Esrarü'l Batiniyye, ed. Suheyl Zekkar, Darü'l Hasan Bas., 1986
• Hamdani, Abbas, "Shayban and the Ismaili State of Multan" The Great Ismaili Heroes, ed. A. R. Kanji, Karachi 1973
• Hamdani, Abbas, The Begininings of the Isma'ili Da'wa in Northern India, Cairo 1956
• Hasan İbrahim Hasan, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi, çev. İsmail Yiğit vd., 3/4, İstanbul 1985
• Hasan Onat, "Hattabiyye", DİA., XVI, İstanbul 1997..............
• Heinz Haim, The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids, tr. M. Bonner, Leiden 1996
• Hodgson, M. G. S., Islam'ın Serüveni, I/II , İstanbul, 1995.......... Houtsma, M. Th., "Abdullah" İA, I, Eskişehir, 1997.............
• Israel Friedlaender, "The Heterodxies of the Shiites in the Presentation of İbn Hazm" Journal the American Orıental Society, S. 28, New York 1907
• Israel Frıedlaender, "The Heterodxies of the Shiites in the Presentation of İbn Hazm" Journal the American Orıental Society, S. 29, New York 1908
• İbn Nedim, el Fihrist, nşr. Rıza Teceddüd, Tahran 1391/1971......
• İbnü'l Esir, el Kamil, nşr. C. J. Tornberg, Leiden 1851-76.......
• İbnü'l Esir, el Kamil, V, VII, X, çev. Komisyon, İstanbul 1987...
• İbn Tağri Birdi, Micümü'z-Zahire, II-IV, Darii'l Kitap neşri, Trz.
• İmadüddin el-İsfahani, Zubdetü'n-nusra ve NuhbetüI-Usra, nşr. M. Th. Houstuma, Leıden 1889, terc. Kıvanniddin Burslan, İrak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul 1953
• İvanow, W., "İsmailis and Qarmatians ", L'elaboratıon De L'Islam, 12,13,14, Paris 1961
• İvanow, W., The Rise of The Fatimids, Bombay 1942........ İvanow, W., The Alleged Founder of İsmailism, Bombay 1940
• İvanow, W.,Brief Survey of the Evolution of İsrnailsm", The İsmaili Society, Series B No:7, Leıden 1952
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Dineveri, Uytımı 'l Ahbar, III, Kahire, 1925-30
• Köprülü, F., Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara 1994...............
• Kramers, J. H. , "Selemiye", İA, X, Eskişehir 1997.....................
• Lewis, Bernard, The Origins of İsmailism, Cambridge Un. Press 1940
• Madelung, W., "Khattabiye", E12, Leiden 1978...........
• Makrizi, İtti'azü'l Hunefa bi Ahbar al-A'İmmat ai-Fatimiyin al-Hulafâ, nşr. Cemalleddin eş şeyyal, Kahire 1867
• Makrizi, el-Meva'iz ve'l-İ'dbar b. Zikri'l Hıtat ve'l Asar, I, Kahire 1270
• Makrizi, Mukaffa, II, ed. S. Zekkar, Da'rül Hasan 1986
• Malati, Ebu Hüseyn Muhammed b. Ahmed el-Askalani el-şafii, et-Tenbih ve'r Red ala ehli'l-Bid'a, neşr. Sven Dederıng, İstanbul 1936
• Massignon, L., Al-Hallaj, mayrty mystique de l'İslam , t. I, Paris 1922
• Massignon, L., "Sınf ;İA, 10, Eskişehir 1997..............
• Massignon, L., "La "Futuwwe", Ou "Pacte D'Honneur Arusanal" Entre Les Travaılleurs Au Moyen Age", Opera Mınora, t. I, Paris 1927
• M. J. De Goeje, "La Fin de I'Empire des Carmathes du Bahreyn, JA., Tom. V, Paris 1895
• Merçil, Erdoğan, Gazneliler Tarihi, Ankara 1989...........
• Mesudi, el Tenbih, Beyrut 1965................................
• Mesudi, Mürücü'z-Zehep, IV, Mektebetü'l Asriyye Bas. Beyrut Trz.
• Mustafa Galib, Tarlhu'd Da'veti'l İsmailiyye, Beyrut 1963
• Mustafa Öz-Mustafa Muhammed eş-şek'a, "İsmailiye", DIA., 23, İstanbul 1993
• Nevbahti, Firaku'ş şia, İstanbul 1931...................
• Nizamülmülk, Hasan b. Ali b. İshak et-Tusi, Siyasetname, Haz. M. A. Köymen, İstanbul 1990
• Sabit b. Sinan b. Kurra, Tarihü'l Karamita, ed. S. Zekkar, Darü'l Hasan, 1986
• Sa'd b. Abdullah el-Kummi, el-Makalat ve'] Fırak, ed. M. Mashkur, Tahran 1963
• Salt, Jeremy, "The Military Exploits of The Qarmatians", Abr-Nahran, yol. XVII, Leiden, 1976-1977
• Stern, S. M., "Abd Allah b. Meymun", E12, I, Leiden 1960
• Stern, S. M., "Ismaili Propaganda and Fatımıd Rule in Sind" IC., 23, 1949
• Stern, S. M., The Early Isma'ili Missionaries in North-West Persia and in Khurasan and Transonia" BSOAS, Vol., 23, 1960
• Şehristani, Ebu'l-Feth Muhammed b. Abdülkerim b. Ahmed, el-Milel ve'l- Nihai, neşr. Muhammed F. Bedran, Kahire 1947
• Taberi, Tarihü't Taberi, III, Beyrut 1879-81......................