1909 Adana Olayları Örneğinde Dedikodu ve Tarih Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2012, , 951 - 972, 01.12.2012

Kemal Çiçek

https://doi.org/10.37879/belleten.2012.951

Öz

1909 Adana Olayları, Osmanlı İmparatorluğu'nun dağılma sürecinde Ermeniler ve Türkler arasında yaşanan mahalli olaylardan birisidir. Bugüne kadar 1909 Adana olayları hakkında Ortadoğu tarihçileri tarafından çok sayıda çalışma yapılmıştır. Bu araştırmalarda genellikle olayların siyasi, ekonomik ve sosyal boyutları ve/veya sebepleri üzerine odaklanılmıştır. Son yıllarda 1909 Adana olayları üzerinde yapılan araştırmaların sayısında da belirgin bir artış gözlemlenmektedir. Ancak, yayın sayısındaki artışa rağmen, pek azı iki topluluk arasındaki şiddetin tırmanmasında söylentilerin etkisine değinmiştir. Bu makalede arşiv kaynaklarına dayanılarak Adana ve çevresinde dolaşan söylentilerin, topluluklar arasında güvensizlik yaratma hususunda tartışmasız büyük rol oynadığını ve çeşitli komplo teorilerinin artışına yol açtığını gösteren çok sayıda belge ortaya koymuştur. Bu söylentilerin bazılarına değinmek gerekirse; örneğin bir söylentiye göre Ermeniler, imparatorluktan ayrılmak için Türklere karşı bir savaşın örgütlenmesini yapmaktaydılar. Müslümanların korkularını körükleyen bir diğer söylentiye göre ise, bir grup Ermeni isyancı şehrin çevresindeki Müslüman köylerine saldırmak üzereydi. Ayrıca Müslümanlar arasında dolaşan, Ermenilerin, bağımsızlık arayışlarında kendilerine yardımcı olacak devletin silah depolarına ulaşmak için tünel kazdığına dair söylentiler de vardı. Bir başka söylenti ise Ermenilerin Ulu Cami kapısına insan pisliği bıraktığı idi. Aslında, bu söylentilerin çoğunun aslı esası yoktu, ama insanlar çoktan kendilerini korumak gayesiyle silah edinme arayışına girmişlerdi. Bu yüzden, 14 Nisan 1909'da olaylar başladığı zaman, insanların katliamlara yönelmesi ve şiddeti tırmandırması zor olmadı. Söylentilerin oluşturduğu psikolojik ortam şiddetin büyümesine ve toplumlar arasındaki nefretin artmasına büyük tesir yapmaktaydı. Bu makalede, belirtilen bu gerekçelerden dolayı, söylentiler ve söylentilerin tarihte toplumsal şiddetle olan bağlantısı üzerinde durulacak ve Adana olayları örneğinde teorik ve pratik açıdan bir toplumsal çatışma analizi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Adana, Dedikodu ve Tarih, Osmanlı İmparatorluğu, Ermeniler

The Power of Rumours in the Making of History: The Case of the Adana Incident of 1909 in the Ottoman Empire

Öz

The Adana Incident of 1909 is one of the local events of the Armeno-Muslim relations during the final decades of the history of the Ottoman Empire. A good amount of works has been hitherto done by the historians of the Middle East about the communal conflict in Adana in April 1909. Historians have so far heavily focused on the political, economic and social dimensions and/or reasons of the conflict. In spite of the proliferation of writings, however, very few have touched upon the power of rumours in the escalation of violence between the two communities. Indeed, my work on the archival sources of the incident have produced enormous documentation which indicate that the rumours circulated around the city had played unquestionable role in building distrust between the peoples and led to the rise of numerous conspiracy theories. According to one rumour the Armenians were organizing themselves against the Muslims in order to separate from the Empire. Another rumour was that a group of Armenian rebels were about to attack Muslim villages around the city, which stirred up the fears of Muslims. There were also rumours circulating among the Muslim community that Armenians had dug up an underground tunnel in order to reach the weapons depot, which was to aid them in their quest for independence. One major rumour was that Armenians placed human faeces at the door of the Great Mosque. Indeed it was through such rumours that suspicions were piqued and people sought to acquire weapons as a means of protecting themselves. Thus when the killings began on April 14, 1909 in Adana, people attacked each other under the influence of the psychology built by such rumours. Therefore I am of the opinion that it is important to deal with rumour and its affinity to communal violence in history. In this paper an attempt will be made to analyse the role of rumours in the events that unfolded in Adana in April 1909.

Anahtar Kelimeler

Adana, Rumor and History, Ottoman Empire, Armenions

Kaynakça

• Archival Sources
• BB4 1725-118, Service Historique de la Marine (Vincennes) Archievei.
• BEO 3621/271525.
• BEO 3543/265707-2.
• BEO 3621/271523.
• BEO 3537/265233.
• BOA.DH.MKT, 2812/14.
• DH.MKT. 2902/98.
• DH. MKT.PRK, 2761/101.
• DH.MKT.PRK, 2829/124.
• FO 371/770.
• FO 424/219.
• FO 424/220.
• FO 371-770-14183.
• Secondary Sources
• Ahmad, Feroz, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914, Oxford University Press, London, 1969.
• Arıkoğlu, Damar, Hatıralarım, Tan Gazetesi ve Matbaası, İstanbul, 1961.
• Asaf, Mehmed, 1909 Adana Ermeni Olayları ve Anılarım, ed. by İsmet Parmaksızoğlu, 3rd Edition, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2002.
• Babiguian, Hagop, "Rapport sur les massacres armeniens d'Adana (7 Juin 1909)", in La Cilicie (1909-1921) : des massacres d' Adana au mandat Français, prepare par Raymond H. Kevorkian, Paris : Bibliotheque Nubar de l'Ugab, 1999, pp. 165-178.
• Bayraktar, Hilmi, "Kırım ve Kafkasya'dan Adana Vilayeti'ne Yapılan Göç ve İskanlar (1869-1907)", Türkiyat Araştırmaları Dergisi (2007), pp. 405-434.
• Bildirici, Yusuf Ziya, Adana'da Ermenilerin Yaptığı Katliamlar ve Fransız-Ermeni İlişkileri, T.C. Adana Valiliği, Adana, 2008.
• Billings, Florence, The Causes of the Outbreak in Cilicia, Asia Minor, April 1909, Unpublished M.A. Thesis, Columbia University, 1927.
• Bordia, Prashant, DiFonzo, Nicholas, "Psychological Motivations in Rumor Spread", In: Rumor Mills, eds. Gary Alan Fine et al.., Adline Transactions, New Brunswick (U.P.A) and London (U.K), 2005, pp. 87-101.
• Campion-Vincent, Veronique, "From Evil Others to Evil Elites: A Dominant Pattern in Conspiracy Theories Today", in: Rumor Mills, eds. Gary Alan Fine et al.., Adline Transactions, New Brunswick (U.P.A) and London (U.K), 2005, pp. 103-122.
• Çelik, Kemal, Milli Mücadele'de Adana ve Havalisi 1918-1922, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999.
• Dadrian, Vahakn, "The Circumstances Surrounding the 1909 Adana Holocaust", in Armenian Review 41, no. 4/164 (Winter, 1988): 1-16.
• Dadrian, Vahakn, History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict From the Balkans to Anatolia to the Caucasus, Berghan Books, Providence/Oxford, 2005.
• Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi IV, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1971.
• Der Matossian, Bedross, Ethnic Politics in Post-Revolutionary Ottoman Empire: Armenians, Arabs, and Jews during the Second Constitutional Period (1908-1909), Unpublished Ph.D Thesis, Columbia University, 2008.
• Ergün, Ahmet, Kahriman Salih, Karacakaya Recep, Ünemlioglu Ümmihani, (haz.), Osmanlı Belgelerinde 1909 Adana Olayları I-II, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No: 112, Ankara, 2010.
• Erickson, Edward J., Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War, Greenwood Press, Westport, Conn., 2001.
• Ferriman, Z. Duckett, The Toung Turks and the truth about the holocaust at Adana in Asla Minor, during April, 1909. Written and compiled in April, 1911.
• Fine, Gary Alan, "Rumor Matters: An Introductory Essay". In: Rumor Mills, eds. Gary Alan Fine et al.., Adline Transactions, New Brunswick (U.P.A) and London (U.K), 2005, p. 1-7.
• Grauman, Carl F., "Conspiracy: History and Social Psychology - A Synopsis", In: Changing Conceptions of Conspiracy, Springer Series in Social Psychology, edited by C. F. Graumann and P. Moscovici, New York: Springer Verlag, 1987, pp. 245-51.
• Gürün, Kamuran, The Armenian File, 'The Myth of Innocence Exposed, Rüstem, Nicosia, 2001.
• Kakar, Sudhir, "Rumors and Religious Riots", In: Rumor Mills, eds. Gary Alan Fine et al.., Adline Transactions, New Brunswick (U.P.A) and London (U.K), 2005, pp. 53-61.
• Kaligian, Dikran Mesrob, Armenian Organization and Ideology Under Ottoman Rule, 1908-14, Transaction Publishers, 2011.
• Karabet, Çalyan, Adana Vak'ası ve Mesulleri, Dersaadet, 1325.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi IX, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996.
• Kevorkian, Raymond, Le Genocide des Armeniens, Jacob, Paris, 2006.
• Knopf, Terry Ann, Rumors, Race and Riots, New Brunswick, NJ: Transaction, 1975.
• Kodaman, Bayram, Ünal Mehmet Ali, (haz.), Son Vak'anüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi, II. Meşrutiyet Olayları (1908-1909), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1996.
• Lewis, Bernard, Modern Türkiye'nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 9. Baskı, Ankara, 2004.
• Mann, Michael, The Dark Side of Democracy, Explaining Ethnic Cleansing, Cambridge University Press, New York, 2005.
• Özçelik, Ayfer, Sahibini Arayan Meşrutiyet, Tez Yayınları, İstanbul, 2005.
• Peterson, W. A. and Gist N. P., "Rumor and Public Opinion", American Journal of Sociology, Vol. 57, 1951, pp. 159-167.
• Rosnow, Ralph L., "Inside Rumor: A Personal Journey", American Psychologist 46 (1991), pp. 484-496.
• Schachter, P. and Burdick H., "A Field Experiment in Rumor Transmission and Distortion", Journal of Abnormal and Social Psychology, Vol. 50, 1955, pp. 363-371.
• Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, Türkiye Matbaacılık ve Gazetecilik A.O., Ankara, 1950.
• Uras, Esat, The Armenians in History and the Armenian Question, ed. Tülây Duran, trans. Süheyla Artemel English translation of the rev. and expanded 2nd edition, Documentary Publications, İstanbul, 1988.
• Yurtsever, Cezmi, Ermeni Terör Merkezi Kilikya Kilisesi, Çukurova Tarihi Araştırmalar Serisi 2, İstanbul 1983.
• Internet Sources
• http://www.imprescriptible.fr/rhac/tome3/p1d4b.
• http://www.yeniadana.net/web/OzelDosyaDetay.aspx?id=81.
• www.armenocide.de/