Türkistan’ın İşgali ve Sovyetleştirilmesi Sürecinde Ermeniler ve Bölgede Yaptıkları Katliamlar

Yıl 2021, , 227 - 278, 16.04.2021

Seyfi Yıldırım Mirzahan Egamberdiyev

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.227

Öz

Çarlık Rusyasının güçlenmesi ile birlikte 19. asırda bilhassa Kafkasya ve Türkistan coğrafyasında daha önce başlamış olan yayılma faaliyetleri resmen işgale dönüştü. Çarlık bir taraftan Anadolu’da başlayan Ermeni ayaklanmalarını desteklerken diğer taraftan işgal edilen Türkistan topraklarına Ermeniler iskân etmekteydi. Ermeniler Rusların bu topraklardaki işgallerinde faydalı bir müttefik idi. Ermeni-Rus işbirliğinden Ermenilerin beklentisi ise bağımsız bir Ermenistan kurabilmekti. Aynı zamanda bu gücün desteğini almak onlar için maddi-manevi güç elde etmek anlamına gelmekteydi. Ermeniler Türkistan’da Rus desteğiyle büyük bir güç elde ettiler. Bu coğrafyada para kazandıracak işlerin çoğunluğunu ele geçirdikleri gibi daima yerli ahalinin elinden alınan verimli topraklarda iskân edildiler. Ermenilerin bu şekilde iskân, istihdam ve asker olarak kullanılmaları Çarlık yönetimin sona ermesi ile kurulan Bolşevik idaresinde de değişmeyen bir yöntem oldu. Çoğunluğu yerli Taşnak olan bu Ermeniler Bolşeviklerle birlikte Türkistan coğrafyasında ortaya çıkan Milli Mücadele’nin kanlı bir şekilde bastırılmasında büyük bir rol oynadılar.

Anahtar Kelimeler

Ermeniler, Kızıl Kıtlık, Bolşevik İhtilali, Basmacı Hareketi, Türkistan Milli Mücadelesi

Armenians and the Massacres They Carried Out during the Occupation and Sovietization of Turkistan

Öz

With the strengthening of the Tsarist Russia, the expansion activities that had started before, especially in the Caucasus and Turkistan geography in the 19th century, officially turned into occupation. Tsarist Russia supported the Armenian revolts that started in Anatolia and settled the Armenians in the occupied Turkistan lands. The Armenians were a useful ally in the Russian occupation of these lands. The expectation of Armenians from Armenian-Russian cooperation was to establish an independent Armenia. At the same time, getting the support of Russia meant obtaining material and spiritual power for Armenians. Armenians gained a great power in Turkistan with Russian support. In this geography, they occupied most of the jobs that would make money, and they were always settled in the fertile lands that were taken from the local people. The settlement, employment and military use of Armenians in this way became an unchanged method in the Bolshevik administration established after the end of the Tsarist rule. These Armenians, most of whom were indigenous Dashnaks, played a major role in the bloody suppression of the National Struggle that emerged in the Turkistan geography together with the Bolsheviks.

Anahtar Kelimeler

Armenians, Red Famine, Bolshevik Revolution, Basmacı Movement, Turkistan National Struggle

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• KC MDFFBSKA (Kazakistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Film ve Fotoğraf Belgeleri ile Ses Kayıtları Arşivi)
• Arx. 2-41-719.
• Arx. 2-34451
• Arx. 2-35221.
• Arx. 2-36213
• Arx. 5-3448.
• Arx. 8-654.
• KCMDA (Kazakistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arşivi)
• KCMDA, Fon No. 41, Kayıt No. 1, Dosya No. 258.
• KCMDA, Fon No. 44, Kayıt No. 1, Dosya No. 4144.
• KCMDA, Fon No. 44, Kayıt No. 1, Dosya No. 48806.
• KCMDA, Fon No. 44, Kayıt No. 1, Dosya No. 48940.
• KCMDA, Fon No. 44, Kayıt No. 1, Dosya No. 810.
• KCMDA, Fon No. 85, Kayıt No. 1, Dosya No. 87.
• KCMDA, Fon No. 139, Kayıt No. 4, Dosya No. 15.
• KCMDA, Fon No. 450, Kayıt No. 1, Dosya No. 1.
• KCMDA, Fon No. 450, Kayıt No. 1, Dosya No. 2.
• KCMDA, Fon No. 679, Kayıt No. 1, Dosya No. 129.
• KCMDA, Fon No. 679, Kayıt No. 1, Dosya No. 156.
• KCMDA, Fon No. 679, Kayıt No. 1, Dosya No. 163.
• KCMDA, Fon No. 679, Kayıt No. 1, Dosya No. 165.
• KCMDA, Fon No. 679, Kayıt No. 1, Dosya No. 165.
• KCMDA, Fon No. 679, Kayıt No. 1, Dosya No. 172.
• KCMDA, Fon No. 680, Kayıt No. 1, Dosya No. 14.
• KCMDA, Fon No. 680, Kayıt No. 1, Dosya No. 4.
• KCMDA, Fon No. 680, Kayıt No. 1, Dosya No. 5.
• KCMDA, Fon No. 681, Kayıt No. 1, Dosya No. 16.
• KCMDA, Fon No. 681, Kayıt No. 1, Dosya No. 3.
• KCMDA, Fon No. 681, Kayıt No. 1, Dosya No. 4.
• KCMDA, Fon No. 2225, Kayıt No. 2, Dosya No. 45.
• KCMDA, Fon No. 1479, Kayıt No. 2, Dosya No. 711.
• ÖCMDA (Özbekistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arşivi)
• Fon No. İ-717, Kayıt No. 1, Dosya No. 52.
• Fon No. 17, Kayıt No. 1, Dosya No. 1219.
• RDAA (Rusya Devlet Askeri Arşivi)
• Fon No. 25896, Kayıt No. 1, Dosya No. 2-68.
• RDATA (Rusya Devlet Askeri Tarih Arşivi)
• Fon No. 7, Kayıt No. 2, Dosya No. 466.
• Fon No. 131, Kayıt No. 1, Dosya No. 17.
• Fon No. 131, Kayıt No. 1, Dosya No. 22.
• Fon No. 131, Kayıt No. 1, Dosya No. 23.
• Fon No. 131, Kayıt No. 1, Dosya No. 31.
• Fon No. 149, Kayıt No. 1, Dosya No. 198.
• Fon No. 149, Kayıt No. 1, Dosya No. 5.
• RF SOMDA (Rusya Federasyonu Sovyet Ordusu Merkez Devlet Arşivi),
• Fon No. 110, Kayıt No. 1, Dosya No. 71.
• RF SSTA (Rusya Federasyonu Sosyal-Siyasi Tarih Arşivi)
• Fon No. 71, Kayıt No. 34, Dosya No. 1480.
• Fon No. 71, Kayıt No. 34, Dosya No. 1503.
• Fon No. 71, Kayıt No. 34, Dosya No. 1527.
• Fon No. 71, Kayıt No. 34, Dosya No. 1585.
• Fon No. 71, Kayıt No. 34, Dosya No. 1632.
• Fon No. 131, Kayıt No. 1, Dosya No. 25.
• Fon No. 133, Kayıt No. 1, Dosya No. 24.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• A. Ş. Kıdırbayev, “Armyanskaya Diaspora i Daşnaktsyutun v Turkestane. 1917- 1921 Godı”, Vostoçnıy Arhiv, No. 2 (28), İnstitut Vostokovedeniya Rossiyskoy Akademii Nauk, Moskva 2013.
• Adres-Spravoçnik Zakaspiyskoy Oblasti za 1915 God, Aşhabad 1915.
• Agzamkhodzhayev, S., İstoriya Turkestanskoy Avtonomii, Taşkent 2005.
• Alekseenko, N. V., Naseleniye Dorevolutsionnogo Kazahstana, Alma-Ata 1981.
• Alekseenko, P., Krestyanskoye Vosstaniye v Fergane, Taşkent 1931.
• Alekseenko, P. T., Çto Takoye Basmaçestvo? Taşkent 1931.
• Alimova, D. A., Turkestan v Naçale XX Veka: K İstorii İstokov Natsionalnoy Nezavisimosti, Glavnaya Redaktsiya İzdatelskogo-Poligrafiçeskogo Kontserna “Şarq”, Taşkent 2000.
• Aminov, A. M. – Babahojayev, A. H., Ekonomiçeskiye Posledstviya Prosoyedineniya Sredney Azii k Rossii, Taşkent- Uzbekistan 1966.
• Amiryants, İ. A. – Grigoryants, A. A., Armyane v Sredney Azii. Sovremennoye Razvitiye Etniçeskih Grupp Sredney Azii I Kazahstana, Çast 1., Moskva 1992.
• Aukenbayev, Ş T. Ş., Uralo-Embenski Neftenosny Rayon, Alma-Ata 1960.
• B. N. Çistov - M. A. Zhohov, Poslanets Partii: Oçerk Voyenno-Politiçeskoy Deyatelnosti P. A.Kobozeva na Vostoçnom Fronte (1918-1919), Moskva: Voyenizdat 1980.
• Babich, I. L., Severokavkazkaya Natsia v Evropeiskoi Migratsii: Mif ili Real’nost, SanktPeterburg 2012.
• Bademci, Ali, Kendi Arşiv Belgelerine Göre 1917-1934 Türkistan Milli İstiklal Hareketi Basmacılar (Korbaşılar), Kamer Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 2019.
• Bashimov, Güçgeldi, “Özbekistan Pamuk Sektörünün Rekabet Gücünün Belirlenmesi”, Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi, 2(1), 2015, s. 99–104.
• Boçkaryova, İ. B., - Lısenko, Yu. A. “Natsionalnıy Vopros” i Stanovleniye Sovetskoy Vlasti v Turkestane (1917-1921), Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta, No. 429, Tomsk 2018.
• Bogdanov, V. N.-Osadçiy, S. P.-Terehov, V. V., Armiya i Vnutrenniye Voyska v Protivopovstançeskoy i Protivopartizanskoy Borbe. Mirovoy Opıt i Sovremennost, Moskova 1997.
• Buttino, M., Revolutsiya Naoborot. Srednaya Aziya Mejdu Padeniyem Tsarskoy İmperii i Obrazovaniyem SSSR, Moskva 2007.
• Buttino, М., “Ethnicité et politique dans la guerre civile: а propos du Basmačestvo au Fergana”, Cahiers du monde russe, T. 38, Frence, 1997, s. 194-223.
• Çağlayan, Tuncer, “Büyük Ermenistan Projesi ve İngiltere”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XV/S. 44, Temmuz 1999, s. 513-528.
• Çelik, Yüksel, “Ayestefanos ve Berlin Antlaşmalarıyla Ermeni Meselesi’nin Uluslararası Bir Sorun Haline Gelmesi”, https://turksandarmenians.marmara. edu.tr/tr/ayestefanos-ve-berlin-antlasmalariyla-ermeni-meselesinin-uluslararasi-birsorun-haline-gelmesi (Alınma Tarihi: 06.01.2021).
• Çugunov, A. İ., Borba na Granitse 1917-1928 (İz İstorii Pograniçnıh Voysk SSSR), Moskva 1980.
• Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Türk Tarih Kurumu, 3. Baskı, Ankara 2020.
• Emrahov, Ziyad, “Rusya Arşiv Belgelerinde Kafkasya’nın Ermeni Din Adamlarının Osmanlı İmparatorluğu’nda Çıkarılmış İsyanlara (1890-1896 Yılları) Verdiği Destek”, Ermeni Araştırmaları, S. 49, 2014, s. 115-124.
• Farmanov, İ., Zapiski o Firme “Nasledniki G.M. Lianozova”, Astrahan 1914.
• Fursenko, A. A., Neftyanıye Trestı i Mirovaya Politika 1880-1918 Gody, Moskva 1965.
• Gluşenko, E. A., Rossiya v Sredney Azii. Zavoyevaniya i Preobrazovaniya. Çast 2. Ustroyeniye Kraya, Tsentropoligraf, Moskva 2010.
• Grigoryants, A. A., Armyane v Sredney Azii: (Vtoraya Polovina XIX-1917), Erevan: İzdatelstvo AN ArmSSR, 1984.
• Hatunoğlu, Nurettin, “Buhara’daki Ceditçilik Hareketi ve Yaş Buharalılar”, SÜTAD, (38), Güz 2015, s. 1-33.
• Hayit, Baymirza, (Basmacılar) Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1917-1934), Türkiye Diyanet Yayınları, Ankara 1997
• İlyutko, F., Basmaçestvo v Lokaye, Moskva 1929.
• İrkayev, M., İstoriya Grajdanskoy Voynı v Tadjıkistane, Duşanbe: Tadjıkgosizdat 1971.
• Kamoliddin, Ş. S., Eşo Raz o Termine Sart. Sogdiyskiy Sbornik. Noveyşiye İssledovaniya po İstorii i Kultury Sogda v Uzbekistane, Saarbrücken 2017, LAP.
• Kaufmanskiy Sbornik, Taşkent 1910.
• Kerimov, Hatice, Türkistan Genel Valiliği’nde Idari Sistemin Oluşumu ve Gelişim Süreci (1865-1897), T. C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Genel Türk Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul 2019.
• Kılınçkaya, Derviş M. – Omarbekov, Talas – Egamberdiyev, Mirzahan, “Sovyetler Birliği Döneminde Yıldırma Politikasının Bir Unsuru Olarak “Türkçülük” Suçlaması”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi CTAD, Yıl 15, S. 30 (Güz 2019), s. 1-27.
• Kuropatkin, A. N., Russkaya Armiya, İzdatelstvo Poligon, Sankt-Petersburg, 2003.
• Kuts, İ. F., Gody v Sedle, Voyennıye Memuary, Voyenizdat, Moskva 1964.
• Kuznetsov, O. Yu., İstoriya Transnatsionalnogo Armyanskogo Terrorizma v XX Stoletii. İstoriko-Kriminalistiçeskoye İssledovaniye, II İzdaniye s Dopolneniyami, Moskva 2015.
• Lalayan, A., “Kontrrevolyutsionnıy “Daşnaktsutün” i İmperialistiçeskaya Voyna 1914-1918 Godı”. Revolyutsşonnıy Vostok. No. 2-3 (36-37), Moskva 1936, s. 76- 99.
• Litvinov, P. P., Gosudarstvenno-Religioznıye i Etnokonfessionalnıye Otnoşeniya v Turkestane v 1865-1917 Godah. Po Arhivnım Materialam, Dissertatsiya Doktora İstoriçeskih Nauk, Moskva 1997.
• Lunin, B. V. – Yusupov, E. Yu, Basmaçestvo – Orudiye Reaktsii (İstoriçeskiye Paralleli), Taşkent 1984.
• Maksimoviç, A. A., Basmaçestvo: “Vzglyad Sovetskih İssledovateley. Kazakhstan i Stranı SNG: 20 Let İntegratsii v Globalnıy Kulturno-İstoriçeskiy Kontekst” (Sbornik Materialov Mejdunarodnoy Nauçno-Praktiçeskoy Konferentsii, Posvyaşonnıy 20-Letiyu Nezavisimosti Respubliki Kazahstan i 20-Letiyu Obrazovaniya SNG). II. Tom., Almatı 2011.
• Maslov, A. İ., Zavoyevaniye Ahal-Tepe, Sankt-Peterburg 1887.
• Mozohin, O.B., Represii v Tsifrah i Dokumentah. Deyatelnost VÇK-OGPU-NKVDMGB (1918-1953), Moskva 2018.
• Mustafayev, Beşir, “Kafkaslarda Müslüman-Türk Soykırımı (1905-1920)”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/1 (Yaz 2012), s. 533-561.
• Nazaryan, R. G., Armyane Samarkanda, Moskva 2007.
• Nekrasov, V. F., Na Straje İnteresov Sovetskogo Gosudarstva: İstoriya Stroitelstva Voysk VÇKOGPU-NKVD-MVD, Voyenizdat, Moskva 1983, s.17-18.
• Nialo, Aziz, Oçerki Grajdanskoy Voynı v Kirgizii i Sredney Azii, Frunze 1941.
• Niftaliyav, İ. V., “Azerbaydjanskaya Diplomatiçeskaya Missiya v Armenii Posle Aprelskoy Okupatsii 1920 g.” İstoriya i Yeyo Problemı, No.1, 2006.
• Nikişov, P. P., Borba s Basmaçestvom na Yuge Kirgizii, Frunze 1957.
• Obzor Zakasriyskoy Oblasti za 1909 God., Aşhabad: Parovaya Tipografiya Gazetı “Aşhabad”, 1911.
• Omarbekov, Talas, 1929-1931 Jıldarındağı Halıq Koterilisteri, Zertteu, Arıs, Almatı 2018.
• Ordzhonikidze, G. K (Sergo), İzbrannıye Statyi i Reçi. 1918-1937, Moskva: Gospolitizdat, 1945.
• Özşavlı, Halil, “Başlangıçtan I. Dünya Savaşına Kadar Rus-Ermeni İişkileri”, The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science, Vol. 5/2, April 2012, s. 243-268.
• Polyakov, Yu. A. – Çugunov, A. İ., Konets Basmaçestva, Moskva 1976.
• Polyakov, Yu. A. – Çugunov, A. İ., Konets Basmaçestva, Nauka, Moskva 1976.
• Reforma v Krasnoy Armii. Dokumentı i Materialı 1923-1928, Kniga 2, Moskva 2006.
• Rıskulov, Turar, Revolyutsiya i Korennoye Naseleniye Turkestana, Taşkent 1925.
• Russkiye Birjevıye Novosti 1914-1915, Petrograd 1915.
• Russkiye Birjevıye Novosti, 1915.
• Ruth, Bedevyan, “Ascent to Wealth and Philanthropy of Alexander Mantashev”, Armenian News Network 2012.
• Ryskulov, Turar, Revolutsiya i Korennoye Naseleniye Turkestana, Taşkent 1925.
• Safarov, G. İ. 1924, Osnovı Leninizma, Leningrad: Priboy, 1921.
• Safarov, G. İ., Kolonialnaya Revolyutsiya (Opıt Turkestana), Moskva, 1921.
• Salamov, Şuhrat (Barlas Şuhrat), Turkestan i Yujnıy Kafkaz XIX-XX vv. Daşnaki ot Ferganı do Karabaha, Taşkent 2015.
• Sbornik Shem i Tablits po Organizatsii i Voorujeniyu Soyedineniy i Voinskih Çastey Krasnoy Armii, Leningrad 1943.
• Serbest, Bürkan - Demirci, N. Savaş, “Kars ve Çevresinde Rus Yönetimi (Karskaya Oblast 1878-1917)”, 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara 2007.
• Soveşenno Sekretno! Tolko Dla Komandovaniya. Dokumentı i Materialı, Moskva 1987.
• Syezdı Sovetov Soyuza SSR, Soyuznıh i Avtonomnıh Sovetskih Sotsialistiçeskih Respublik. Sbornik Dokumentov v III Tomah, II Tom, Moskva 1960.
• Şarov, A., Zabıtıy General Kuropatkin, Kommunist Voorujonnıh Sil. No.12, Moskva, 1991.
• Şaumyan, S. G., , Pisma 1896-1918, Erevan 1952.
• Şevçenko, D. F., Formirovaniye Massovogo Basmaçeskogo Dvijeniya v Sredney Azii Posle Oktyabrskoy Revolyutsii, İrkutsk 2006.
• Taşliyev, Ş., Ustanovleniye i Uproçneniye Sovetskoy Vlasti v Turkestane, Aşhabad 1957.
• Timofeev, N. – Ahinjanov, M., Kazahskaya SSR, Gospolitizdat 1941.
• Togan, Ahmet Zeki Velidi, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, Batı ve Kuzey Türkistan, Cilt I, (2. Baskı).
• Turkestanskiy Sbornik (Türkistan Koleksiyonu), Kaufmanskiy Sbornik, III. Tom., 1910.
• Vambery, Armini, Puteşestviya po Sredney Azii, İzdaniye II. Moskva 1874.
• Vnutrenniye Voyska v Godı Mirnogo Sotsialistiçeskogo Stroitelstva 1922-1941. Dokumentı i Materialı, Moskva 1977.
• Yazykova M., Borba za Ustanovleniye i Uproçneniye Sovetskoy Vlasti v Zapadnom Turkmenistane, Aşhabad 1957.
• Yelok, Veli Savaş,“Feyzullah Hocayev ve Cedit Hareketi”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması 26-28 Mayıs 2014, Eskişehir 2013, Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB), Eskişehir 2014, s. 423-428.
• Yılmaz, Mehmet, - Ferudun Ata, “Buhara Cumhuriyeti Ve Basmacılık Hareketi Hakkında İki Rapor”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 15, (2004), s. 205-225.
• Zevelev, A. İ. - Polyakov, Yu. A. - Şişkina, L. B., Basmaçestvo: Pravda İstorii i Vımısel Falsifikatorov, Moskva Mısl, 1986.