Sovyet Arşiv Belgeleri Işığında Basmacı Hareketi

Yıl 2021, , 279 - 310, 16.04.2021

Okan Yeşilot Burcu Özdemir

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.279

Öz

Basmacı hareketinin doğuşuna zemin hazırlayan gelişme, Geçici Hükümet döneminde teşkil edilen Hokand Muhtar Hükümeti’nin, 1918 yılında ortadan kaldırılması oldu. 1918 yılında hareket Fergana’ya da yayıldı. Bunu, Hive ve Buhara izledi. Basmacı gruplar, ayrı bölgelerde teşkil edilmiş birliklerdi. Her liderin kontrolü altında ayrı bir bölge bulunuyordu. Basmacı hareketin amacı, Türkistan’ı Sovyet hakimiyetinden kurtarmaktı. Hareket, 1921 yılında Enver Paşa’nın liderliğinde büyük bir ivme kazandı. Enver Paşa’nın 1922 yılında öldürülmesiyle Basmacı hareket sona ermedi ancak, ilk yıllardaki üstünlüğünü yitirdi. 1926 yılında Lakay boyu lideri İbrahim Bek idaresinde Basmacı harekette yeniden bir canlanma meydana geldi. Fakat bu direniş de 1931 yılı Haziran’ında sonlandırıldı ve İbrahim Bek tutuklandı. Türkiye’de Basmacı hareketini ele alan çok sayıda çalışma mevcuttur. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda Basmacı terimine, hareketin nasıl doğduğuna ve geliştiğine, hareketin başarısızlıkla sonuçlanma nedenlerine ve Sovyet iktidarının bu mücadelede kullandığı taktiklere yer verilmiştir. Bu çalışmada ise, Rusya Devlet Askeri Arşivi’ndeki (РГBА/ RGVA) belgelerden örneklerle mücadelenin bir de Sovyetlerin gözünden aktarılması hedeflenmiştir. Hareketin önemli liderlerinden İbrahim Bek’e ve halk tarafından mitleştirilmesine dair bilgiler, sadece Sovyet yönetiminin değil Kızıl Ordu askerlerinin Basmacılarla mücadeleye dair görüşleri, Basmacılık hareketine Türkistan halkının desteğinin askeri yazışmalara yansımaları, Basmacılıkla mücadele amacıyla gayrı Rus birliklerin teşkili ve bu süreçte karşılaşılan zorluklar, Sovyet yönetiminin harekete halk desteğini ortadan kaldırmak için din adamlarından nasıl istifade ettiği gibi konular bunlardan bazılarıdır.

Anahtar Kelimeler

Basmacılık, Korbaşı hareketi, Türkistan, Kızıl Ordu

The Basmachi Movement in the Light of Soviet Archival Documents

Öz

The emergence of the Basmachi movement is usually associated with the the abolition of the Kokand government in 1918. In 1918 the insurgency also began to spread to Fergana. This was followed by Hive and Bukhara. The Basmachi groups were units formed in separate regions. Each leader had a separate territory under his control. The goal of the Basmachi was to liberate Turkestan from Soviet rule. The movement was strengthened under the leadership of Enver Pasha in 1921. With the murder of Enver Pasha in 1922, the Basmachi movement did not end, but lost power of the previous years. Under the leadership of Ibrahim Bek, the Lokai tribal leader, Basmachi movement revived in 1926. However, this resistance was ended in June 1931 and Ibrahim Bek was arrested. There have been numerous studies on the Basmachi movement in Turkey. All studies to date, however, have included the term “Basmachi”, the emergence and development of the movement, the causes of movement’s failures and the Soviet tactics during the fight. Aims of this work was to explain the Basmachi movement through the eyes of the Soviets with archival documents in the Russian State Military Archive. These topics include the following: one of most prominent leaders of the movement, Ibrahim Bek and the mythologizing of his leadership by the people, not only Soviet administration but also views of Red Army soldiers on the struggle, reflections of Turkestan people’s support for the movement on military correspondence, formation of non-Russian troops for struggle against the Basmachi and the problems of this struggle and how the Soviet administration used the clergy to eliminate popular support for the movement.

Anahtar Kelimeler

Basmachi, Korbashi movement, Turkestan, the Red Army

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Rusya Devlet Askeri Arşiv (Rossiyskiy Gosudarstvennıy Voennıy Arkhiv)
• RGVA, f.110, op.1, d.139, l .4-5ob.
• RGVA, f.110, op.1, d.139, l.14-14ob-15.
• RGVA, f.110, op.1, d.139, l.16ob, 17, 17ob.
• RGVA,f. 110, op.1, d.139, l.31.
• RGVA, f.110, op.1, d.139, l.39.
• RGVA, f.110, op.1, d.205, l.137.
• RGVA, f.110, op.1, d.226, l.31ob.
• RGVA, f.110, op.1, d.226, l.32.
• RGVA, f.110, op.1, d.226, l.33ob.
• RGVA, f.110, op.7, d.29, l.1ob.
• RGVA, f.110, op.7, d.29, l.4-5.
• RGVA, f.25895, op.1, d.62, l.20-20ob-23.
• RGVA, f.25895, op.1, d.62, l.23.
• RGVA, f.25895, op.1, d.62, l.30ob, l.31.
• RGVA, f. 25895, op.1, d.62, l.37.
• RGVA, f.25895, op.1, d.62, l.37ob.
• RGVA, f. 25895, op.1, d.62, l.53ob.
• RGVA, f.25895, op.1, d.62, l.50-56.
• RGVA, f.25895, op.1, d.405, l.37
• RGVA, f.25895, op.1, d.405, l.39.
• RGVA, f. 25895, op.1, d.405, l.46-47.
• RGVA, f. 25895, op.2, d.20, l.46.
• RGVA, f.25895, op.2, d.26, l.50.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Altımışova, Zuhra, “Kırgızistan’da Basmacı Hareketiyle İlgili Yeni Bilgiler (1925- 1934)”, Bilig, S. 82, Ankara 2017, s. 91-116.
• Bademci, Ali, 1917-1934 Türkistan Milli İstiklal Hareketi, Korbaşılar ve Enver Paşa, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2008
• Donuk, Abdülkadir, “Basmacı Hareketi”, TDVA, C 5, İstanbul 1992, s.107-108.
• Gutliyev, Gurbangeldi, “Türkistan’daki Basmacılık Hareketi (1918-1924) Üzerine Değerlendirmeler”, Anadolu Kültürel Araştırmalar Dergisi, S. 1 (2), 2017, s. 85-96.
• Gümüş, Musa, “Türkistan’da Vatan Müdafaacıları: Korbaşılar Hareketi ve Enver Paşa”, Tarih Okulu Dergisi, S. XXIV, 2015, s. 649-682.
• Kurban, İklil, “Basmacılar”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 4, Konya 1997, s. 125-137.
• Olcott, Martha, “The Basmachi or Freemen’s Revolt in Turkestan 1918-24”, Soviet Studies, C 33/S. 3, 1981, s. 352-369.
• Penati, Beatrice, “The Reconquest of East Bukhara: The Struggle Against the Basmachi as a Prelude to Sovietization”, Central Asian Survey, C 26/S. 4, s. 521-538.
• Hayit, Baymirza, “Basmacılar”: Türkistan Millî Mücadele Tarihi (1917-1934), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1997.
• Hayit, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2004.
• Yarımoğlu, Emin, Korbaşı Türkistan Milli İstiklal Hareketi Liderlerinden Şir Muhammed Bek, Bozkurt Yayınları, İstanbul 2019.