Edirne Sarayı Su Yapıları

Yıl 2021, , 615 - 644, 17.08.2021

Mustafa Özer Mesut Dündar

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.615

Öz

Edirne Sarayı’nın inşası Sultan II. Murad tarafından başlatılmış, Fatih Sultan Mehmed zamanında tamamlanarak hizmete açılmış ve sonraki dönemlerde yapılan eklerle birlikte 19. yüzyılın sonlarına kadar kullanılmıştır. Bünyesinde yüz kadar yapıyı barındıran sarayın su ihtiyacını karşılamak için çeşitli kaynaklardan isale hatları ile sular getirilmiş olup bu suların dağıtımı ve kullanımı için su terazisi, maksem, çeşme ve havuz gibi yapılar inşa edilmiş; bunlara ilaveten yeraltı sularından da faydalanmak için kuyular açılmıştır. Bu büyük saray kompleksi Osmanlı-Rus ve Balkan savaşları sırasında büyük oranda yok edilmiş, diğerleri ile birlikte su yapılarının da çoğu yok olmuş; sadece, saray maksemi, Namazgâhlı Çeşme, Matbah-ı Âmire Çeşmesi ile bir kuyu ve su terazisi günümüze ulaşabilmiştir. Bu çalışmada, fotoğraf ve çizim gibi görsel bilgileri bulunanlar ile yukarıda bahsi geçen mevcut su yapılarının tanıtılıp değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Bunlar arasında 15. yüzyıla tarihlenen maksem, kütlesi ve üç katlı strüktürü ile benzeri olmayan anıtsal bir yapıyı teşkil etmektedir. Aynı zamanda bir meydan çeşmesi niteliğindeki Namazgâhlı Çeşme mimari ve süsleme özellikleri bakımından 18. yüzyılın başlarını yansıtır. Matbah-ı Âmire Çeşmesi, mutfak birimlerine suyun taksim edildiği maksemli bir çeşme niteliğindedir. Mahmudiye Kışlası yanında yer alan su terazisi, yukarı doğru daralan kare kesitli gövdesi ile bu tarz yapıların karakteristik özelliklerini taşır. Aynı zamanda birer su terazisi olduğu ileri sürülen Terazi Kasrı ve Adalet Kasrı’nın gerçekte böyle bir işlevi olduğu ise tartışmalıdır. Kuyu, ağız bileziği ve taş örgülü çeperi ile ayrıcı bir özellik göstermemektedir.

Anahtar Kelimeler

Edirne Sarayı, Maksem, Çeşme, Su Terazisi, Suyolu

Water Buildings of the Edirne Palace

Öz

The construction of Edirne Palace was started by Sultan Murad II. It was completed and put into service in the time of Sultan Mehmed the Conqueror and was used until the end of the 19th century with the additions made in the following periods. To meet the water need of the palace, which contains about a hundred buildings, water was brought from various sources through water supply lines, and structures such as water tower, water depot, fountains and pools were built for the distribution and use of these waters; in addition to these, wells were drilled to benefit from groundwater. This large palace complex was largely destroyed during the Ottoman-Russian and Balkan wars, and most of the water structures were destroyed along with the others; only the water depot of the palace, Namazgâhlı Fountain, Palace Kitchens (Matbah-ı Âmire) Fountain, a well and a water tower have survived to the present day. In the study, it was aimed to introduce and evaluate those that are not available today but have visual information such as photographs and drawings, and the above-mentioned water structures. Among these, the water depot, dated to the 15th century, constitutes a unique monumental building with its mass and three-story structure. At the same time, Namazgâhlı Fountain, which is a public fountain, reflects the early 18th century in terms of its architectural and decorative features. Palace Kitchens Fountain is like a fountain with a water tank where water is distributed to kitchen units. The water tower located next to the Mahmudiye Barracks has the characteristic features of such buildings with its square-section body narrowing upwards. It is controversial that Terazi Pavilion and Justice Pavilion, which are claimed to be water towers at the same time, actually have such a function. The well does not differ from its counterparts with its well-curb and stone-woven wall.

Anahtar Kelimeler

Edirne Palace, Water Depot, Fountain, Water tower, Water supply line

Kaynakça

• Ahmed Bâdî Efendi (Yay. haz., Niyazi Adıgüzel, Raşit Gündoğdu), Riyâz-ı Belde-i Edirne, Cilt:1/1-2, Trakya Üniversitesi Yayını, 1. Baskı, Edirne 2014.
• Andreossy, M. Le Comte, Voyage à l’embouchure de la Mer-Noire, ou Essai sur le Bosphore, Paris 1818.
• Aslanapa, Oktay, Edirne’de Osmanlı Devri Âbideleri, Edirne Valiliği Kültür Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2013.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimârîsinde Fâtih Devri 855-886 (1451-1481), Cilt: 3, İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 1989.
• Cantay, Gönül, “Edirne Yeni Sarayı (Matbah-ı Âmire) Kazısı 1999”, 22. Kazı Sonuçları Toplantısı, C 2, Ankara 2001, s. 439-448.
• Cantay, Tanju, “Türk Şehirciliğinin Önemli Yapıları: Su Terazileri”, Erdem, sy. 12/34 (1999), s. 73-81.
• Çeçen, Kâzım – Kolay, Celâl, Topkapı Sarayı’na Su sağlayan İsale Hatları, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul 1997.
• Çeçen, Kâzım (Yay. haz., Celâl Kolay), İstanbul’un Osmanlı Dönemi Suyolları, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul 2000.
• Çeçen, Kâzım, “Maksem”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 27, Ankara 2003, s. 452-453.
• Çeçen, Kâzım, “Eğrikapı Maksemi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C 3, İstanbul 1994, s. 144-145.
• Çeçen, Kâzım, “Suterazileri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C 7, İstanbul 1994, s. 82-83.
• Çelebi, Rezan, “Taksim Makseni”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C 7, İstanbul 1994, s. 198.
• Dündar, Mesut, “Kubad Abad Sarayı Su Kaynakları ve Altyapı Sistemi”, Beyşehir Gölü Kıyısında Bir Selçuklu Sitesi: Kubad Abad, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Konya 2018, s. 157-187.
• Eldem, Sedat Hakkı – Akozan, Feridun, Topkapı Sarayı, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1982.
• Eneholm, G., Notice sur les villes situées au-dela des Balkans, occupées par les Eroupes Russes pendant la glorieuse campagne de 1829, De l’imprimerie De Pluchart, St. Pétersbourg 1830.
• Erkal, Mehmet, “Arşın”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 3, İstanbul 1991, ss. 411-413
• Eyice, Semavi, “Âdile Sultan Namazgâhı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt: 1, İstanbul 1993, s. 83.
• Kocaaslan, Murat – Arslantürk, H. Ahmet, “Sultan II. Mustafa Saltanatında Edirne Sarayı: 1696-1698 Harem Tamiratları”, Turkish Studies, Vol. 9/1(2014), pp. 271-312.
• Koçyiğit, Fazilet, “Lale Devri Çeşmelerinin Karakteristik Özellikleri”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 16 (2014), s. 291-326.
• Köylüoğlu, Neriman Meriç, Edirne’de Osmanlıdan Günümüze Su Yapıları, Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları, Edirne 2001.
• Kuban, Doğan, Osmanlı Mimarisi, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul 2007.
• Kurtuluş, İsmail Hakkı, “Edirne’deki Örnekleri İle Namazgâhlı Çeşmeler (2)”, Yöre Aylık Kültür Dergisi, S. 119 (2010), s. 76-85.
• Necipoğlu, Gürlu, 15. ve 16. yüzyıllarda Topkapı Sarayı, Mimari, Tören ve İktidar, çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
• Onur, Oral, Edirne Su Kültürü, Acar Matbaacılık, İstanbul 1978.
• Ödekan, Ayla, “Ahmed III Meydan Çeşmesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt:1, İstanbul 1993, s. 116.
• Ödekan, Ayla, “Bereketzade Çeşmesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt: 2, İstanbul 1994, s. 156.
• Önge, Yılmaz, “İstanbul’un Namazgâhlı Çeşmelerinden Vezir Mehmed Paşa Çeşmesi”, Semavi Eyice Armağanı, İstanbul Yazıları, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, İstanbul 1992, s. 189-200.
• Önge, Yılmaz, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1997.
• Öz, Tahsin, “Edirne Yeni Saray’ında Kazı ve Araştırmalar”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1993, s. 217-222.
• Özer, Mustafa, “Edirne Yeni Saray Kazısı 2009 Yılı Çalışmaları”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, C 2, Ankara 2011, s. 225-239.
• Özer, Mustafa, “Edirne Yeni Saray Kazısı 2010 Yılı Çalışmaları”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara 2012, s. 287-311.
• Özer, Mustafa, “Edirne Yeni Saray (Saray-ı Cedîd-i Âmire) Kazısı 2011 Yılı Çalışmaları”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, C 3, Çorum 2013, s. 347-360.
• Özer, Mustafa, Edirne Sarayı (Saray-ı Cedîd-i Âmire) Kısa Bir Değerlendirme, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014.
• Özer, Mustafa – Dündar, Mesut – Güner, Yavuz – Uçar, Hasan, “Edirne Yeni Saray (Saray-ı Cedîd-i Âmîre) Kazısı 2011 Yılı Çalışmaları”, Sanat Tarihi Dergisi, C 24/1 (2015), s. 73-106.
• Özer, Mustafa, “Edirne Sarayı (Saray-ı Cedîd-i Âmire) Kazısı 2013 Yılı Çalışmaları”, 36. Kazı Sonuçları Toplantısı, C 3, Ankara 2015, s. 495-524.
• Özer, Mustafa – Dündar, Mesut – Uçar, Hasan – Ayhan, Gökben – Güner, Yavuz, “Edirne Sarayı (Saray-ı Cedîd-i Âmire) Kazısı 2014 Yılı Çalışmaları”, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı, C 3, Ankara 2016, s. 595-622.
• Öziş, Ünal – Arısoy, Yalçın, Mimar Sinan’ın Suyolları, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir 1987.
• Öziş, Ünal, Su Mühendisliği Tarihi Açısından Türkiye’deki Eski Su Yapıları, Bayındırlık ve İskân Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Ankara 1994.
• Peremeci, Osman Nuri, Edirne Tarihi, Bellek Yayınları, 2. Basım, Edirne 2011.
• Rifat Osman (Yayınlayan: Süheyl Ünver), Edirne Sarayı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1989.
• Sezer, Ziya Nur, “Ahmed III Çeşmesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C 1, İstanbul 1993, s. 115.
• Yazıcı, Gülgün, “Kâmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 24, İstanbul 2001, s. 279-280.
• Zeybekoğlu, Damla – Çakır, Hatice Kıran – Özenç, Aycan, “Edirne’deki Su Terazilerinin Analizi”, Trakya Unv J Sci, S. 8/1 (2007), s. 29-33.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, BEO/627-46968, H.27.11.1312
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, BEO/647-48493, H.07.01.1313
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, BEO/674-50535, H.03.03.1313