Anadolu Selçuklu Medreseleri ve Darüşşifalarında Türbe

Yıl 2019, Cilt: 83 Sayı: 297, 519 - 554, 01.08.2019

Nermin Şaman Doğan

https://doi.org/10.37879/belleten.2019.519

Öz

Anadolu Selçuklu döneminde kentlerin tarihi dokusu içindeki en anıtsal yapıları medreseler ve darüşşifalar oluşturmaktadır. Bu dönemde medreseler ve darüşşifaların içinde ya da bitişiğinde mescit ve türbe gibi farklı işlevli birimler yer alır. Bu bağlamda medrese ve darüşşifalarda bulunan tek ya da çift katlı olan bani türbeleri özel bir gruptur. Bu çalışmada Anadolu Selçuklu döneminin farklı süreçlerinde inşa edilen medrese ve darüşşifalardan örnekler seçilerek konu incelenmiştir. Yapıların konumu, tarihi, banisi, mimari özellikleri dikkate alınarak, medrese- türbe, darüşşifa- türbe ilişkileri irdelenecektir. Eğitim ve sağlık yapıları çoğunlukla dönemin Selçuklu hükümdarı ya da devlet adamları tarafından inşa ettirilmiştir. Anadolu’da 13. Yüzyılın ikinci yarısında, İlhanlı döneminde Sivas ve Erzurum gibi şehirlerde bulunan anıtsal medreselerin çoğu dönemin emirleri ve vezirleri tarafından yaptırılmıştır. Ortaçağ Türk mimarisinde açık ya da kapalı bir avlu çevresinde kurgulanan medrese ve darüşşifalar, çoğunlukla revaklı bir avlu, avluya açılan sayıları bir- dört arasında değişen eyvanlar, öğrenci odaları, kışlık dershane odaları, mescit, türbe, kütüphane, imaret gibi birimlerden oluşmaktadır. Yapılarda türbelerin çoğu eyvanlardan birine bitişik yapılmıştır. Çok az örnekte medreselere dıştan bitişik türbeler bulunmaktadır. Yaygın olarak Anadolu Selçuklu medreselerinde ve az sayıdaki darüşşifa örneğinde gördüğümüz bu türbeler çeşitli kurguları ile özel tasarlanmış, öne çıkan yapılardır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklu, Mimari, Eğitim, Medrese, Darüşşifa/hastane, Türbe

Tomb in Anatolian Seljuk Medresses and Hospitals

Öz

Medresses and darüşşifas/hospitals were the most monumental edifi ces within the historical texture of cities during the Anatolian Seljuk period. There were diff erent units with diff erent functions inside or attached to these buildings. In this context, single or double storied founder mausoleums at these medresses or hospitals were being consistent a special group. In this study, the subject is examined through the examples chosen among the medresses and hospitals built on diff erent dates during the Anatolian Seljuk period. The relations between the medresse/darüşşifa and the tombs will be examined considering the location of the buildings, their history, founders and architectural features. These education and health facilities were mostly built by the Seljuk rulers or statesmen of the period. During the second half of the thirteenth century in Anatolia, most of the monumental medresses in cities such as Sivas and Erzurum in Ilkhanid period were built by the emirs and viziers of the period. Medresses and darüşşifa buildings which had been planned around an open or closed yard within the medieval Turkish architectural context, mostly consist of an arcaded yard, iwans ranging from one to four opening to this yard, student rooms, winter classrooms, masjid, tomb, library and imarets. Most of the tombs at these buildings had been built adjacent to one of these iwans. In very few examples, there are externally adjacent tombs at the medresses. These tombs, which we widely see in the Anatolia Seljuk medresses but in a limited number of Darüşşifas/hospitals, are the prominent buildings with their structures and special designs.

Anahtar Kelimeler

Seljuk, Architecture, Education, Medresse, Darüşşifa/hospital, Tomb

Kaynakça

• Acun, Hakkı, “Manisa İshak Çelebi Külliyesi”, Vakıfl ar Dergisi, 19 (1985), ss. 127-146.
• ____________, Manisa’da Türk Devri Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Akçay, İlhan, “Yakutiye Medresesi”, Vakıfl ar Dergisi, 6 (1966), ss. 146-152.
• Akok, Mahmut, “Kayseri’de Hunad Mimari Külliyesinin Rölövesi”, Türk Arkeoloji Dergisi, XVI/1 (1967), ss. 5-44.
• ____________, “Kayseri’de Gevher Nesibe Sultan Darüşşifası ve Sahabiye Medresesi Rölöve ve Mimarisi”, Türk Arkeoloji Dergisi, 17/1(1968), ss. 133-184.
• ____________, “Konya’da Sırçalı Medresenin Rölöve ve Mimarisi”, Türk Arkeoloji Dergisi, 18/1 (1969), ss. 5-35.
• ____________, “Konya’da Karatay Medresesi Rölöve ve Mimarisi”, Türk Arkeoloji Dergisi, 18/2 (1970), ss. 5-28.
• ____________, “Konya-Akşehir’de Taş Medrese Binası ve Restorasyon Çalışmaları”, Türk Etnoğrafya Dergisi, 26 (1977), ss. 5-26.
• Aksulu, Işık, “Bir Selçuklu Mirası Beşiği-Tokat Kenti”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, 11-13 Ekim 2000, Bildiriler I, Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Konya 2001, ss. 1-17, 487-502.
• Altun, Ara, Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1978.
• ____________, “Çay Medresesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8 (1993), s. 239.
• Arel, Ayda, “Menteşe Beyliği Devrinde Peçin Şehri, Anadolu Sanatı Araştırmaları, I (1968), ss. 69-98.
• Arık, Oluş M. “Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri, Anadolu (Anatolia), 11 (1967), ss. 57-100.
• ____________, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Dini ve Kamusal Yapılarında Çini”, Anadolu Toprağının Hazinesi Çini Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, Ed. Rüçhan Arık-Oluş Arık, Kale Grubu Kültür Yayınları, İstanbul 2007, ss..37-189.
• ____________, “Anadolu Selçuklu Toplum Hayatında Çini”. Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Ed. Gönül Öney-Zehra Çobanlı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2007, ss. 29-69.
• Arıkan, Nihat-Tuğutlu Eylem-Eraslan Yıldız, Kırşehir Emiri Caca Bey ve Medresesi “Simetrik Yaklaşımlar”, Kırşehir Valiliği Yayınları, Kırşehir 2009.
• Aslanapa, Oktay, “Selçuk Devlet Adamı Mübarizeddin Ertokuş Tarafından Yaptırılan Abideler”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, II/1 (1957), ss. 97-111.
• Bakırer, Ömür, Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1976.
• ____________, Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı, I, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları, Ankara 1981.
• ____________, Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı, II, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları, Ankara 1981.
• ____________, “Sivas Keykavus Darüşşifası’nda Taş, Tuğla ve Çini”, Aynur Durukan’a Armağan, Ed. Nermin Şaman Doğan, Renkmay Basımevi, Ankara 2002, ss. 75- 90.
• Bayat, Ali Haydar, “Sivas Darüşşifası’nın Bilinen ve Bilinmeyen Kitabeleri”, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, 29 Eylül-1 Ekim 2005, Sivas 2006, ss. 351
• Bayburtluoğlu, Zafer, Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1993.
• Bayhan, Ahmet Ali, “Mısır’daki Eyyubi Devri Mimari Eserleri: Medreseler ve Hankâh/Zaviyeler”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 12, (2004), ss. 1-16.
• ____________, “Mısır’daki Eyyubi Devri Mimari Eserleri: Türbeler”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 13, (2004), ss. 21-41.
• Baykara, Tuncer, I. Gıyaseddin Keyhusrev (1164-1211) Gazi-Şehit, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1997.
• Bilget, Burhan, I. İzzeddin Keykavus Darüşşifası, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
• ____________, Sivas’ta Buruciye Medresesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991.
• Bilici, Z. Kenan, “Karaman’da İbrahim Bey İmareti’ne Bitişik Türbe ve Tarihlendirilmesi Problemi”, X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, Bildiriler, V (1994), ss. 2337-2347.
• Can, Sevim, Terken Hatun’dan Valide Sultan’a Selçuklular Döneminde Kadın (1040-1308), Ufuk Ötesi Yayınları, İstanbul 2008.
• Cantay, Gönül, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1992.
• Cevdet, Melih, “Sivas Darüşşifası Vakfi yesi ve Tercümesi”, Vakıfl ar Dergisi, I, (1938), ss. 35-38.
• Çam, Nusret, “Erzurum’daki Yakutiye Medresesi İle İlgili Bazı Mülahazalar”, Vakıfl ar Dergisi, 20 (1988), ss. 289-310.
• Çayırdağ, Mehmet, “Kayseri Hunat Külliyesi”, Vakıf ve Kültür, 1/2 (1998), ss. 23-26.
• Çetintaş, Sedat, Sivas Darüşşifası 614-1217, İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul 1953.
• Çiftçioğlu, İsmail, “Ermenek’te Emir Musa Bey Medresesi (Tol Medrese) ve Vakfi yesi”, İlmi Araştırmalar, 12 (2001), ss. 73-82.
• ____________, “Anadolu Selçuklu Sultanlarının Gayrimüslim Kadınlarla Evlilikleri”, Zeitschrift für die Welt der Türken, 5 (2013), ss. 7-25
• Demiralp, Yekta, Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.
• ____________, “Osmanlı Öncesi Anadolu Medreselerinde Örtü ve Erken Osmanlı Medreseleri ile Karşılaştırma”, Sanat Tarihi Dergisi, XV/2 (2006), ss. 29-48.
• Diez, Ernst -Aslanapa Oktay -Koman Mahmut Mesut, Karaman Devri Sanatı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1950
• Duran, Remzi, Selçuklu Devri Konya Yapı Kitâbeleri (İnşa ve Ta’mir), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
• ____________, “Konya Alaeddin Camisi Kitabeleri”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, Ed. Ali Uzay Peker– Kenan Bilici, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006, ss. 23-29.
• Durukan, Aynur, “Artuklu Mimarisinin Düşündürdükleri”, Dokuzuncu Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, 23-27 Eylül 1991 İstanbul, Bildiriler, II. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1995, ss. 51-62.
• ____________, “Anadolu Selçuklu Sanatında Kadın Baniler”, Vakıfl ar Dergisi, 27 (1998), ss. 15-36.
• ____________, “Banîler”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, Ed. Ali Uzay Peker– Kenan Bilici, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006, ss. 137-171.
• Dülgerler, Osman Nuri, Karamanoğulları Dönemi Mimarisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• Edhem/Eldem, Halil, Kayseri Şehri, Haz. Kemal Göde, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1982 Yayınları.
• Egemen, A., “Kayseri’de Huand Hatun Türbesi”, Yapı Teknik, III/19 (1959), s. 4.
• Erdemir, Yaşar, Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii ve Külliyesi, Beyşehir Vakfı Yayınları, Beyşehir 1999.
• ____________,İnce Minareli Medrese Taş ve Ahşap Eserler Müzesi, Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Konya 2007.
• ____________, “Konya Alâeddin Camii’nin Avlusundaki Bitmemiş Yapının Mahiyeti Hakkında”, Selçuklu’dan Osmanlı’ya Bilim, Kültür ve Sanat Prof. Dr. Mikâil Bayram’a Armağan, Konya 2009,ss. 231-250.
• ____________, Sırçalı Medrese Mezar Anıtları Müzesi Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 3. bs., Konya 2015.
• ____________, Karatay Medresesi Çini Eserler Müzesi Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 3. bs., Konya 2015.
• Ferit, M. - Mesut, M., Selçuk Veziri Sahip Ata ile Oğullarının Hayat ve Eserleri. Türkiye Matbaası, İstanbul 1934.
• Gabriel, Albert, Kayseri Türk Anıtları, Haz. F. Yaman, Kayseri Enstitüsü Derneği Yayınları, Kayseri 2009.
• Geyikoğlu, Hasan, “Antalya’nın İlk Türk Mülki Amiri ve Kumandanı Mübarizettin Ertokuş’un Faaliyetleri ve Eserleri”, Adalya, V (2002), ss. 187-200.
• Göksu, E., Türkiye Selçuklularında Ordu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010.
• Gürbüz, Osman, “Erzurum Çifte Minareli Medrese’nin Yapım Tarihi ve Bânîsi Hakkında Yeni Bir Yaklaşım”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 25 (2004). ss. 145-160.
• Gürkan, K. “Selçuklu Hastaneleri”, Malazgirt Armağanı, Ankara 1972, ss. 33-63.
• İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) I, Haz. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• ____________, El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) II, Haz. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• İlter, Figen, “Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde 12. ve 13. Yüzyıl Artukoğulları Medreselerinin Yeri”, Vakıfl ar Dergisi, 8 (1969), ss. 197-208.
• İpekoğlu, Başak, “Birleşik İşlevli Yapılar”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, 2, Ed. Ali Uzay Peker-Kenan Bilici, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006, ss, 111-125.
• Karakaya, Enis, “Menteşeoğulları (Mimari)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 29 (2004), ss. 152-153.
• Karamağaralı, Haluk, “Erzurum’daki Hatuniye Medresesi’nin Tarihi ve Banisi Hakkında Mülâhazalar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 3 (1971), ss. 209-242.
• ____________, “Kayseri’deki Hunad Câmiinin Restitüsyonu ve Hunad Manzumesinin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülâhazalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXI (1976), ss. 199-245.
• Kemaloğlu, Muhammet,” Türkiye Selçuklularında Gayr-ı Müslim Tebaa ile Kurulan Sosyal İlişkiler”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7 (2012), 168-185.
• Kırpık, Güray-Akyol Hasan, “I. Gıyaseddin Keyhüsrev”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, R. Turan, (Ed.), Grafi ker Yayınları, Ankara 2012, ss. 347-350.
• Koca, Salim, Sultan I. İzzeddin Keykâvus (1211-1220), Türk Tarih Kurumu Yayınları
• ____________, “Gelişme Dönemi: Sultan I. İzzeddin Keykavus”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı I, Ed. Ahmet Yaşar Ocak, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006, ss. 91-105.
• Koçyiğit, Fazilet, “Üslupsal Özellikleri Temelinde Tokat Gök Medrese’ye Yeniden Bakış”, Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of Turks, 7/2 (2015), ss. 243-260.
• Konyalı, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, Ercan Matbaası, İstanbul 1960.
• ____________, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Yeni Kitap Basımevi, Konya 1964.
• ____________, Konya Tarihi, Haz. A. Candan-M. Temizyürek-Y. Candan, Memleket