Merkezi Otorite ve İç Güvenliği Tesis Etmek: Osmanlı Irak’ında Şibane Alayları

Yıl 2019, Cilt: 83 Sayı: 297, 633 - 664, 01.08.2019

Burcu Kurt

https://doi.org/10.37879/belleten.2019.633

Öz

1839’da Tanzimat Fermanıyla başlayan süreç 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nda merkez yöneticilerinin taşraya nüfuz etme ve devlet otoritesini taşrada daha yoğun ve katı bir biçimde hissettirmeye gayret ettikleri bir döneme tekabül etmektedir. Bu makale merkez-çevre ilişkileri bağlamında Osmanlı Irak’ında merkezi otoriteye itaati sağlamanın bir aygıtı olarak Şibane Alayları’nı mercek altına almaktadır. Hem Türkçe hem de yabancı literatürde Hamidiye Alayları’nın, köy koruculuğu sisteminin ilk versiyonu olduğu sıklıkla dile getirilmektedir. Bu genel kanının aksine bu makale, devlete “asi” ve “muti” aşiretler ayrımı üzerine yaratılmış paramiliter bir kuvvet olan Şibane Alayları’nın aslında köy koruculuğu sisteminin en erken hali olduğunu iddia etmektedir. Bu noktadan hareketle elinizdeki makale, Şibane Bölükleri’nin yapısını, değişen işlevlerini ve sosyo-ekonomik dönüşümünü mercek altına alarak, hem Osmanlı dönemi merkez-çevre ilişkilerine hem de günümüz köy koruculuğu sisteminin köklerine ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Irak, Şibane Bölükleri, Merkezileşme, Arap aşiretleri, Osmanlı askeri teşkilatı, Köy koruculuğu, Hamidiye Alayları

Diffusion of Power in Ottoman Iraq: Shebāna Regiments as a State Instrument in Politics of Centralization

Öz

With the advent of the Tanzimat reforms, the theme of centralization put its mark on the domestic policies of the Ottoman Empire in which the state apparatus of the Empire had reconsolidated its power within the provinces. Considering the struggle between centre and periphery, this article particularly aims to focus on Shebāna Regiments which were an important instrument of establishing central authority in Ottoman Iraq. On the basis that the Shebāna Regiments, as paramilitary forces, were founded on a basis of obedience to state apparatus, this article suggests that the Shebāna Regiments were the earliest version of the village guard system, rather than the Hamidiye Cavalries as claimed in earlier literature. In these terms, by emphasizing the structure, variable functions, and the socio-economic transition the Shebāna Regiments created in the region, this article aims to contribute in shedding light both on the centreperiphery relation in the early Ottoman period, and on the origins of the village guard system of the present.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Iraq, Shebāna Regiments, Centralization, Arab Tribes, Ottoman Military Organization, Village Guard System, Hamidiye Cavalry

Kaynakça

• Babıali Evrak Odası (BEO)
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti (DH.EUM.EMN)
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 4. Şube (DH.EUM.4.Şb)
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 6. Şube (DH.EUM.6.Şb)
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT)
• Dahiliye Nezareti Siyasi Evrakı (DH.SYS)
• Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR)
• İrade Askeriye (İ.AS)
• Maliye Nezareti Masarifat Defteri (ML.MSF.d)
• Şura-yı Devlet (ŞD) Publications
• Abbas ʻAzzawi, Tarikh al-ʻIraq bayna iḥ tilalayn: min sanat 1289 h.-1872 m. ila sanat 1335 h.-1917 m., Baghdad: Sharikat al-Tijarah wa al-Tibaʼah al-Mahdudah, 1956.
• Alyot, Halim, Türkiye’de Zabıta: Tarihi Gelişim ve Bugünkü Durumu, Ankara: Emniyet Genel Müdürlüğü Polis Akademisi Polis Tarihi Araştırmaları Merkezi, 2008.
• Aytar, Osman, Hamidiye Alaylarından Köy Koruculuğuna, İstanbul: Medya Güneşi Yayınları, 1992.
• Barkey, Karen, Bandits and Bureaucrats: the Ottoman Route to State Centralization, Ithaca: Cornell University, 1994.
• Beyoğlu, Süleyman, İki Devir Bir İnsan: Ahmet Faik Günday ve Hatıratı, İstanbul: Bengi
• Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Irak-İran Cephesi 1914-1918, V.III/II, Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, 2002.
• Bruinessen, Martin van, “Kürtler, Devletler ve Aşiretler”, Aşiretler ve İktidar: Ortadoğu’da Etnisite ve Milliyetçilik (eds. F. A. Jabar, H. Dawod), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013, p. 159-173.
• Çetinsaya, Gökhan, Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908, London: Routledge, 2006.
• Ceylan, Ebubekir, The Ottoman Origins of Modern Iraq: Political Reform, Modernization and Development in the Nineteenth-Century Middle East, London : I.B. Tauris, 2011.
• Christides, Vassilios, “Islamic World Vessels”, The Oxford Encyclopedia of Maritime History, Vol 2, New York: Oxford University Press, 2007, p. 256-258.
• Cox, Percy, “Mesopotamia Expeditionary Force-Memorandum”, Gazetteer of Arabian Tribes, V.9, Farnham Common: Archive Editions, 1996, p. 223-225.
• Cuinet, Vital, La Turquie d’Asia: Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de l’Asie Mineure, V.3, Paris: Ernest Leroux Editeur, 1894.
• Dalyan, Murat Gökhan, Bir Osmanlı İç Güvenlik Teşkilatı: Kır Serdarlığı, İstanbul: Kitabevi, 2016.
• Emsley, Clive, Gendarmes and the State in Nineteenth-Century Europe, Oxford: Oxford University Press, 1999.
• Ergut, Ferdan, Modern Devlet ve Polis: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Toplumsal Denetimin Diyalektiği, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Güneş, İhsan, Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Meşrutiyet, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı, 1997.
• Herzog, Christoph, Osmanische Herrschaft und Modernisierung im Irak: Die Provinz Baghdad, 1817-1917, Bamberg: University of Bamberg Press, 2012.
• Hurş id Paş a, Seyahatname-i Hudud (eds. A. Eser), İstanbul: Simurg, 1997.
• Husein Hadi Shalah, Ṭ alib Basha al-Naqib al-Basri wa-dawruhu fi tarikh al-ʻIraq al-siyasi al-ḥ adith, Beirut: al-Dar al-ʻArabiyah lil-Mawsuʻat, 2002.
• Issawi, Charles, “Land Tenure in the Nineteenth Century”, The Economic History of the Middle East, 1800-1914, Chicago: The University of Chicago, 1966, p. 163-179.
• Jwaideh, Albertine, “Aspects of Land Tenure and Social Change in Lower Iraq During the Late Ottoman Times”, Land Tenure and Social Transformation in the Middle East (Eds. T. Khalidi), Beyrut: American University of Beirut, 1984, p. 333-356.
• ____________, “The Saniyya Lands of Sultan Abdul Hamid II in Iraq”, Arabic and Islamic Studies in Honor of Hamilton A. R. Gibb, (eds. G. Makdisi), Leiden: E. J. Brill, 1965, p. 326-336.
• Khaled Hamud al-Sadun, al-Awdā ʻ al-qabaliyah fi wilayat al-Basrah, Beirut: al-Dar al- ʻArabiyah lil-Mawsuʻat, 2006.
• Klein, Janet, The Margins of Empire: Kurdish Militias in the Ottoman Tribal Zone, Stanford: Stanford University Press, 2011.
• ____________, “Çevreyi İdare Etmek: Osmanlı Devleti ve Hamidiye Alayları”, Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti (eds. E. B. Paker, İ. Akça), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010, p. 105-124.
• Köksal, Yonca, “Sosyal Kontrol Sistemleri: 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğunda Devlet-Toplum İlişkileri”, Tarihsel Sosyoloji: Stratejiler, Sorunsallar ve Paradigmalar (eds. F. Ergut, A. Uysal), Ankara: Dipnot Yayınları, 2007, p. 111-142.
• Korkmaz, Adem, “Midhat Paşa’nın Bağdat Valiliği”, MA Thesis, İstanbul, 2005.
• Kreutz, Barbara M., “Ships, Shipping, and the Implications of Change in the Early Medieval Mediterranean”, Viator, 7 (1976), 79-107.
• Kurt, Burcu, Osmanlı Irak’ında İngiliz Nüfuzuna Tepkiler: Dicle ve Fırat’ta Seyr-i Sefain İmtiyazı Teşebbüsü (1909-1913), İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2009.
• ____________, Osmanlı Basra’sında Devlet ve Toplum (1908-1914), İstanbul: Küre Yayınları, 2015.
• Levy, Noemi, “19. Yüzyılda Osmanlı’da Kamu Düzeni Konusunda Çalışmak: Bibliografya Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza (eds. N. Levi, A. Toumarkine), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, p. 55-67.
• Macit Binzouba, “Vilayet Nizamnamelerinin Basra’da Tatbiki Meselesi (1864-1876)”, MA thesis, İstanbul, 2009.
• Moosa, Matti I., “The Land Policy of Midhat Pahsa in Iraq, 1869-1871”, The Islamic Quarterly, VXII (1968), p. 146-159
• Orhonlu, Cengiz, Işıksal, Turgut, “Osmanlı Devrinde Nehir Nakliyatı Hakkında Araş tırmalar Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat”, İ stanbul Ü niversitesi Edebiyat Fakü ltesi Tarih Dergisi, 17-18 (1968), p. 79-103.
• Owen, Roger, The Middle East in the World Economy 1800-1914, London: I. B. Tauris, 1993.
• Özbek, Nadir, “Osmanlı İmparatorluğu’nda İç Güvenlik, Siyaset ve Devlet, 1876- 1909”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 16 (2004), p. 59-95.
• ____________, “Osmanlı Taşrasında Denetim: Son Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda Jandarma (1876-1908)”, Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti (eds. E. B. Paker, İ. Akça), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010, p. 47-78.
• ____________, “Policing the Countryside: Gendarmes of the late nineteenth Century Ottoman Empire (1876-1908)”, International Journal of Middle East Studies (IJMES), 40 (2008), p. 47-67.
• ____________, “Tarihyazıcılığında Güvenlik Kurum ve Pratiklerine İlişkin Bir Değerlendirme”, Jandarma ve Polis: Fransız ve Osmanlı Tarihçiliğine Çapraz Bakışlar (eds. N. Levy, N. Özbek, A. Toumarkine), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2009, p. 1-19.
• Paker, Evren, Akça, İsmet, “Askerler, Köylüler ve Paramiliter Güçler: Türkiye’de Köy Koruculuğu Sistemi”, Toplum ve Bilim, 126 (2013), p. 7-34.
• Quataert, Donald, “The Age of Reforms, 1812-1914”, An Economic and Social History of the Ottoman Empire (eds. H. İnalcık, D. Quataert), V.II, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p. 759-945.
• Sert, Selda, “Bir Toprak Rejimi Olarak Emlak-ı Hümayun: Basra Örneği (1876- 1909)”, MA Thesis, İstanbul, 2006.
• Sönmez, Ali, “Zaptiye Teş kilatı’nın Dü zenlenmesi (1840-1869)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 39 (2006), p. 199-219.
• Süleyman Nazif, Çalınmış Ülke, İstanbul: Yeni Matbaa, 1924/1342.
• Sü leyman Nutkî , Basra Kö rfezi Rehberi, İstanbul: Matbaa-i Bahriye, 1317.
• Tauber, Eliezer, The Emergence of the Arab Movements, London: Frank Cass 1993.
• ____________, “Sayyid Talib and the Young Turks in Basra”, Middle Eastern Studies, 25 (1989), p. 3-22.
• Tawfi k Ali Barru, al-ʻArab wa al-Turk fi al-ʻahd ad-dusturi al-ʻUtmani, 1908-1914, Jamiʻat al-Duwal al-ʻArabiyah, Maʻhad al-Dirasat al-ʻArabiyah al-ʻAlamiyah, 1960.
• Terzi, Arzu, Bağdad ve Musul’da Abdülhamid’in Mirası: Petrol ve Arazi, İstanbul: Timaş
• Tilly, Charles, “War Making and State Making as Organized Crime”, Bringing the State Back In (der. P. Evans, D. Rueschemeyer ve T. Skocpol), Cambridge: Cambridge University Press, 1985, p. 169-187.
• Ünlü, Rasim, İnce Donanma, İstanbul: Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, 2005.
• ____________, “Osmanlı Denizciliğinde İnce Donanma’nın Rolü”, Türk Denizcilik Tarihi: XVIII. Yüzyıl Başından XX. Yüzyıla Kadar (eds. Z. Arıkan, L. Sancar), V.2, Ankara: Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, 2009, p. 44-50.