Çarlık Rusyasının Güney Kazakistan’daki Eğitim Politikası (1850–1914)

Yıl 2019, Cilt: 83 Sayı: 297, 665 - 688, 01.08.2019

Mirzahan Egamberdiyev Lazzat Dinasheva

https://doi.org/10.37879/belleten.2019.665

Öz

Güney Kazakistan’ın işgali, 1867’de Çarlık Rusyasının Türkistan Genel Valiliğini kurması ile tamamlanmıştır. Güney Kazakistan, merkezi Taşkent şehri olan yeni “Rus vilayeti”ne Sırderya ve Yedisu illeri olarak dahil edildi. Yeni iller Kazakistan’ın diğer bölgelerine göre önecellikle Kazakların yoğun yaşadığı bir sahadır. İkinci olarak, Müslümanlık ve milli şuur son derece güçlüdür. Üçüncü olarak, Rusya’nın bölgeyi işgal politikasına karşı güçlü bir direniş gösterdi. Bütün bunlara ek olarak bölgedeki göçebe Türk kabilelerinin denetimi son derece zordu. Bölgeyi Rusya’nın ayrılmaz bir parçası haline getiren Çarlık yönetimi bunu gerçekleştirmek için eğitimi en önemli araç olarak kullandı. Bu çalışma Çarlık yönetiminin bölgeyi Ruslaştırma aracı olarak eğitim politikasını nasıl yürüttüğünü incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada Rus okullarının eğitim programları, yeni kurulan Rus okullarında görev yapacak öğretmenlerin yetiştirilmeleri; yeni yönetimin Müslüman eğitim kurumlarına yönelik siyaseti, Rus-Tuzem (Yerli) okullarında, yerli kız çocukları arasından Rus okulları için öğretmen yetiştirme okullarının ders programları, misyonerlik faaliyetlerinin gelişmesi meseleleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Veriler, Özbekistan ve Kazakistan Cumhuriyetlerinin Merkezi devlet arşivlerinde yürütülen çalışmalar sonucunda elde edilmiştir. Araştırma, Çarlık Rusyası’nın bölgedeki Ruslaştırma siyasetinde, özellikle, Rus-Tuzem okullarını temel kurumları olarak gördüğünü, mektep ve medreselere karşı alternatif olarak bu okulların sayısı arttırdığını ortaya koymaktadır. Bu okulların ders programlarında ve müfredatlarında Rusça’nın ön plana çıkarıldığı ve görevlendirmelerde Rusça bilenlerin ön plana çıkarıldığı tipik sömürgeci siyasetin uygulandığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çarlık Rusya’sı, Güney Kazakistan, Müslüman eğitim kurumları, Rus-Tuzem Okulları, Ruslaştırma politikası, Ortodoks Misyonerliği

Education Policy of Tsarist Russia in the Southern Kazakhstan (1850-1914)

Öz

Occupation of the Southern Kazakhstan by the Tsarist Russia in 1867 was completed with the establishment of Turkistan Governorate. Southern Kazakhstan joined Russian State under the provincial sectioning of Sirderya and Yedisu. One of the main characteristics of this region is that it holds more Kazakh population compared to other parts of Kazakhstan. Additionally, in this part of the country, Islamic and nationalistic ideas are prevailing as well as the resistance ideas against the Russian occupation. Above all, nomad Turkish tribes in Sirderya and Yedisu were a principal problem as they were not willing to obey newcomers. Under these circumstances, Tsarist Russia utilised education for the Russifi cation the region. This study aims to shed light on the Russifi cation policies of Tsarist Russia by using education as a tool in the Sirderya and Yedisu region. Among the topics to be investigated are educational programs, characteristics of teachers, teacher education of local Russian girls in Russian-Tuzem schools and missionary activities. The study is mainly based on primary sources derived from Uzbekistan and Kazakhstan state archives. One of the principal conclusions of the study is that Tsarist Russia utilised Russian-Tuzemets schools as instrument for Russifi cation policies and empowered them vis a vis madrasas and local schools as well as policies on the wide usage of Russian language in education. It is understood that Russian was featured in the curriculum of these schools and Russian speaking was important in appointments, which is a typical colonial policy.

Anahtar Kelimeler

Tsarist Russia, South Kazakhstan, Muslim Education Institutions, Russian-Tuzemets Schools, Russifi cation Policy, Orthodox Missionary

Kaynakça

• KC MDA, 33. Birim, 1. Kayıt, 50. Dosya, 24-25. Sayfa.
• KC MDA, 119. Birim, 1. Kayıt, 171. Dosya, 23. Sayfa.
• KC MDA, 121. Birim, 1. Kayıt, 32. Dosya, 5. Sayfa.
• KC MDA, 184. Birim, 1. Kayıt, 146. Dosya, 21. Sayfa. KC MDA, 267. Birim, 1. Kayıt, 6.
• Dosya, 4. Sayfa KC MDA, 64. Birim, 1. Kayıt, 747. Dosya, 1-4. Sayfa KC MDA, 64-birim, 1- kayıt, 975-iş, 17-sayfa
• Özbekistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arşivi
• ÖC MDA, 17. Birim, 1. Kayıt, 55. Dosya, 594. Sayfa.
• ÖC MDA, 1. Birim, 31. Kayıt, 1023. Dosya, 89. Sayfa.
• ÖC MDA, 1. Birim, 35. Kayıt, 55. Dosya, 16. Sayfa.
• ÖC MDA, İ-1. Birim, 22. Kayıt, 84. Dosya, 15. Sayfa.
• ÖC MDA, 44. Birim, 1. Kayıt, 48280. Dosya, 5-7. Sayfa.
• ÖC MDA, İ-1. Birim, 18. Kayıt, 24. Dosya, 2. Sayfa.
• ÖC MDA İ-1. Birim, 20. Kayıt, 4107. Dosya, 17. Sayfa
• ÖC MDA, 47. Birim, 1. Kayıt, 1004. Dosya, 38. Sayfa
• ÖC MDA, 47. Birim, 1. Kayıt, 32. Dosya, 4. Sayfa
• ÖC MDA, 17. Birim, 1. Kayıt, 15407. Dosya, 60. Sayfa
• ÖC MDA, 17. Birim, 1. Kayıt, 15423. Dosya, 14. Sayfa
• ÖC MDA, 1. Birim, 31. Kayıt, 540. Dosya, 32. Sayfa
• İstoriçeskiy Oçerk Narodnogo Obrazovaniya v Gorodah i Ukrepleniyah Sırdarinskoy Linii i Turkestanskom Kraye s 1860 po 1867 gg. (1881).
• Otçot po Revizii Turkestanskogo Kraya, Proizvedyonnıy po Vısoçayşemu Poveleniyu Senatorom Gofmeysterom Grafom K.K. Palenom, Oblastnoye Upravleniye, (1910), Sankt- Petersburg. (Senator Graf K.K. Palen’in Talimatı Gereğince Türkistan Bölgesinin İncelenmesine Dair Rapor).
• Otçot po Revizii Turkestanskogo Kraya, Proizvedyonnıy po Vısoçayşemu Poveleniyu Senatorom Gofmeysterom Grafom K.K. Palenom. Uçebnoye Delo, (1910), Sankt-Petersburg.
• Proyekt Vsepoddaneyşego Otçota General-Adyutanta K.P. fon-Kaufmana po Grajdanskomu Upravleniyu i Ustroystvu v Oblasti Turkestanskogo general-Gubernatorstva, (1885), Sankt- Petersburg. Kaynak Eserler
• Blagoveşyanski A., İstoriya Kazanskoy Duhovnoy Seminarii, Kazan. Gramenitski S.M., (1896), Oçerk Razvitiya Narodnogo Obrazovaniya v Turkestanskom Kraye, Taşkent 1881.
• Gramenitski S.M., Glavnıye Pravila Russkogo Propisania I Primerı dla Uprajneniya, Taşkent 1916.
• Gramenitski S.M., Polojeniye İnorodçeskogo Obrazovaniya v Sırdarinskoy Oblasti, Taşkent 1916.
• İlminski İ.N., İz Perepiski po Voprosu o Primenenii Russkogo Alfavita k İnorodçeskim Yazıkam, Kazan 1883.
• Kaufman K.P. Naçalnoye Narodnoye Obrazovaniye v Turkestanskom Kraye. Sankt-Petersburg 1910.
• Klimoviç L.İ. İslam v Tsarskoy Rossii, Moskova 1936.
• Skrıplyov P.A., Materialı po Obsledovaniyu Pereselençeskih Hozyastv v Turkestanskom Kraye. Russkiye Poseleniya v Çimkentskom Uyezde Sırdarinskoy Oblasti, Taşkent 1909. Araştırmalar
• Hayit B., Türkistanda Cedidçilik ve Sonu, Milli Eğitim ve Kültür Dergisi, 3 (9) Nisan. Kastelskaya Z.D., (1986), İz İstorii Turkestanskogo Kraya, Moskova 1981.
• Saray M., Gaspıralı İsmail Beyden Atatürk’e. Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği, İstanbul 1993.
• Tazhin, M., Ulttyk Tarihi Zhadını Saktap Kalu – Öz-Özindi Saqtap Qaludın Zhalgız Joly. Halyk Tarih Tolkynında. 1 Tom, Astana 2012. Süreli Yayınlar
• Alektorov A.E., Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveşeniya, № 7, 1904.
• Gramenitski S.M., Narodnoye Obrazovaniye v Turkestanskom Kraye, “Türkistanskiye Vedomosti” gazetesi, № 45, 1897.
• Kerenski F.M., Medrese Turkestanskogo Kraya, Jurnal Ministerstva Narodnogo Obrazovaniya, № 16, 1892.
• Ministerstva Narodnogo Prosveşeniya, № 2; Madrası v Turkestanskom Kraye, Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveşeniya, № 1; (1913), K İstorii Musulmanskogo Obrazovatelnogo Dvijeniya v Rossii v 19 – 20 Stoletiyah, Mir İslama, Sankt- Petersburg. Nalivkin V.P., (1889), Şkola u Tuzemtsev Sredney Azii, Türkistanskiye vedomosti gazetesi, № 32; (1880), Uçebnoye Delo v Turkestanskom Kraye, “Material dla İstorii Narodnogo Obrazovaniya v Turkestanskom General-Gubernatorstve”, № 36, 1907.
• Narodnoye Obrazovaniye v Turkestanskom Kraye, Türkistanskiye Vedomosti Gazetesi, 14 Eylül, № 68, 1892.
• Narodnoye Obrazovaniye v Turkestanskom Kraye, Türkistanskiye Vedomosti Gazetesi, 19 Haziran, № 44, 1897.
• Ostroumov N., İstoriçeskiy Oçerk Narodnogo Obrazovaniya v Gorodah i Ukrepleniyah Sırdarinskoy Linii i Turkestanskoy Oblasti 1860 po 1867 goda, Turkestanskiye Vedomosti Gazetesi, 4 Ağustos, № 30, 1881.
• Ostroumov N., Perviye Predstavleniya dla Detey Russkih v Kazalinske, Perovske i Taşkente v 1860-1867 godah, Türkistanskiye Vedomosti Gazetesi, 11 Ağustos, № 30, 1881.
• Ostroumov N.P., Musulmanskiye Maktabı I Russko-Tuzemnıye Şkolı v Turkestanskom Kraye, Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveşeniya, 1906.