Osmanlı Devleti’nde Madeni ve Kâğıt Para Kalpazanlığında Yabancıların ve Yabancı Ülkelerin Rolü (1818-1923)

Yıl 2019, Cilt: 83 Sayı: 296, 173 - 200, 01.04.2019

Muharrem Öztel

https://doi.org/10.37879/belleten.2019.173

Öz

19.Yüzyıldan 20.yüzyılın ilk çeyreğine kadar, Osmanlı piyasalarında önü alınamayan kalpazanlık faaliyetleri zaman içerisinde daha da derinleşip yaygınlaşarak para piyasasının çözülemeyen ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Genellikle münferit olmaktan ileri geçmemesi gereken kalpazanlığa ilişkin olaylar, iç ve dış siyasi, idari, mali ve iktisadi şartların beslediği ve şekillendirdiği piyasa ortamında, zamanla yaygınlaşarak ülke içinden ve dışından bağlantılarla organize hale gelmiştir. Kalpazanlık, başta İstanbul olmak üzere muhtelif eyalet piyasaları üzerinden beslenen kalpazanlar için ciddi bir kazanç kapısı haline gelmiştir. Bu dönemde kalpazanların ürettikleri kalp madeni ve kâğıt paraların, ülke içinde üretilenlerin yanında önemli bir kısmının, Osmanlı’da ikamet eden ve etmeyen yabancı kalpazanlar tarafından, çeşitli ülkelerde üretilip başta İstanbul olmak üzere muhtelif eyalet piyasalarına sürüldüğü görülür. Kalpazanların idari ve adli kontrolden uzakta kendileri için Osmanlı ülkesine oranla daha az riskli, teknik olarak daha kolay üretim yapabilecekleri ve güvenli buldukları ülkeleri tercih ettikleri söylenebilir. İncelediğimiz dönem içinde kalpazanların bu faaliyetlerini kalkan görevi işleviyle kolaylaştıran iki neden öne çıkmıştır. Bu nedenlerden biri, kalpazanların sahte para imali için seçtikleri ülkelerin Osmanlı parasını taklit edenlerin işlediği suça karşı adeta koruyucu ve teşvik edici sonuçlar doğuran duyarsız politikalarıdır. Diğeri ve en önemlisi ise Osmanlı yönetimi tarafından son iki yüzyıl içinde yabancı ülke vatandaşlarına kapitülasyonlar adı altında verilen ve zamanla teamüllerle artan adlî imtiyazların koruyucu etkisidir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Kalpazanlık, Kalp Meskûkât, Sahte Kâğıt Para, Yabancı Kalpazanlar

The Role of Foreigners and Foreign Countries in Coins and Paper Money Counterfeiting in the Ottoman Empire (1818- 1923)

Öz

From the 19th century until the fi rst quarter of the 20th century, counterfeiting activities in the Ottoman markets became more and more intensifi ed and an inseparable part of the money market. Counterfeiting activities which are generally expected to be individualized, have become widespread over time in the markets with the support of internal and external political, administrative, fi nancial and economic conditions. It has become organized through links from within and outside the country. It has become a serious way of earning for counterfeiters who are fed on diff erent state markets, especially in Istanbul. During the review period, an important part of the Ottoman coins and paper money fakes were produced by foreign counterfeiters. Some of these counterfeiters lived in the Ottoman Empire and some in various countries. These moneys they had produced in various countries were put on to the market in various cities of the country, especially in Istanbul. It can be said that counterfeiters prefer countries that are safer in terms of administrative and judicial controls. Counterfeit coins and paper money were less risky and technically easier to produce in these countries than Ottoman State. There were two reasons why the counterfeiters carried out these activities easily. One of the reasons is that counterfeiters were protected by the countries where they made counterfeit money. Because the policies followed by these countries have had almost protective and encouraging consequences for counterfeiters. The other reason was the protective eff ect of the judicial privileges granted by the Ottoman administration under the name of capitulations to foreign citizens in the last two centuries.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Counterfeiting, Counterfeit Coins, Counterfeit Paper Money, Foreign Counterfeiters

Kaynakça

• A.M., Sadaret Müteferrik Evrakı 26/3, 1278 R 10.
• A.MKT.MHM. Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı 417-46, 1285 Ca 05.
• A.MKT.MVL. Sadaret Meclis-i Vala Evrakı 86/8, 1273 Ş 12; 123/16, 1277 Ca 27; A.MKT. MVL, 50/80, 1268 Ca 12.
• A.MKT.NZD. Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı 21/99, 1267 S 18.
• A.MKT.UM. Sadaret Umum Vilayet Evrakı 44/1, 1267 S 27; 474/39, 1277 Za 16.
• BEO.Bab-ı Ali Evrak Odası 2040/152981, 1321 M 11; 408/30562, 1311 Za 19.
• DH.EUM.AYŞ.Dahiliye Emniyet-i Umumiye Asayiş Kalemi 60/4, 1340 Ş 03.
• DH.EUM.KADL. Dahiliye Emniyet-i Umumiye Kısm-ı Adli Kalemi 14/5, 1329 R 12.
• DH.EUM.MH.Dahiliye Emniyet-i Umumiye Muhasebe Kalemi 271/64, 1335 Z 3.
• DH.EUM.THR. Dahiliye Emniyet-i Umumiye Tahrirat Kalemi 28/51, 1328 Ra 11; 23/9, 1328 M 13.
• DH.İD. Dahiliye İdare 36/8, 1329 B 25.
• DH.MKT. Dahiliye Mektubi Kalemi 1059/26, 1324 M 22; 114/15, 1311 S 04; 1547/104, 1306 M 22; 1847/27, 1308 Za 27; 2008/92, 1310 Ra 17; 2088/74, 1315 L 22; 2213/84, 1317 S 12; 2227/23, 1317 Ra 22; 313/38, 1312 C 03; 674/62, 1320 Z 25; 114/15, 1311 S 04; 1547/104, 1306 M 22.
• HAT. Hatt-ı Hümayun 701/33733 D 1254 N 02; 685/33266-F, 1254 Z 29.
• HR.H., Hariciye Nezareti Hukuk Kısmı 114/02 1858 11 17; 169/4, 1859 01 11.
• HR.İD. Hariciye Nezareti İdare 244/9, 1914 09 05.
• HR.MKT. Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi 251/4, 1275 M 01; 269/27, 1275 Ca 07
• HR.SYS, Hariciye Nezareti Siyasi 2694/10, 1922 04 11.
• HR.ŞFR.(3). Hariciye Nezareti Londra Sefareti 369/46, 1890 03.09; 39/2, 26 6 1858.
• HR.TO.Hariciye Nezareti Tercüme Odası 203/21, 1869 05 02; 433/18, 1859 06 01; 81/28, 1883 08 03; 81/60, 1884 03 20; 333/51, 1882 12 08; 195/60, 1854 12 16.
• İ.DH., İrade Dahiliye 467/31253, 1277 B 18.
• İ.HR.İrade Hariciye 172/9410, 1276 Ca 24.
• İ.MTZ. (01).İrade Yunanistan 1/12, 1257 M 23.
• MVL.Meclis-i Vala 276/36, 1270 N 05.
• Y.A.HUS.Yıldız Hususi Maruzat 312/93, 1312 Ca 14.
• Y.MTV. Yıldız Mütenevvi Maruzat 277/34, 1323 C 09.
• ZB.Zabtiye 339/41, 1324 H 12.
• Adliye Nezareti, Ceza Kanunname-i Hümayunu, 1335.
• Akyıldız, Ali, Para Pul Oldu Osmanlı’da Kâğıt Para, Maliye ve Toplum, İletişim Yayınları, İstanbul 2003.
• Apaydın, Bahadır, Kapitülasyonların Osmanlı-Türk Adli ve İdari Modernleşmesine Etkisi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, T.C. İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2009.
• Baytimur, Süha Oğuz, Osmanlı Devleti’nde Hapis ve Sürgün Cezaları (1791-1808), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Elazığ 2011.
• ____________,“Osmanlı Devleti’nde Kalpazanlık Faaliyetleri ve Uygulanan Cezalar (1789-1808)”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c.5, s.2, Aralık 2016, s. 249-256.
• Eldem, Edhem, Osmanlı Bankası Banknotları 1863-1914 (Osmanlı Bankası Arşivi ve Tahsin İşbiroğlu Koleksiyonundan), Osmanlı Bankası, İstanbul 1998.
• Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniye’nin Tarih-i Islahatı, (Çev. Ali Reşad), İstanbul 1328.
• Halil Cemaleddin ve Hırand Asadur, Ecânibin Memalâk-i Osmaniye’de Haiz Oldukları İmtiyazât-ı Adliye, Dersaadet 1913/1331.
• Hasan Ferid, Osmanlıda Para ve Finansal Kredi, Meskukat, (Haz.Mehmet Hakan Sağlam), c.1, T.C.Hazine Müsteşarlığı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü Yayın No: 2, İstanbul 2008.
• ___________,Osmanlı’da Para ve Finansal Kredi Evrâk-ı Nakdiye, Haz. Mehmet Hakan Sağlam, C.II, T.C.Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, İstanbul 2008.
• İbn-i Refet Muhammed Memduh, Kapitülasyon yahut Memâlik-i Osmaniye’de Ecnebilerin Haiz Olduğu İmtiyazât, , Dersaadet 1327.
• İbnü’l Hakkı Lütfi , “Usul-i Meskûkât-ı Kadime”, Ulum-i İktisadiye ve İctimaiye Mecmuası, 2.sene cilt 1, no 2/14, Dersaadet 1325, s. 202.
• İsmail Galip, Takvim-i Meskukât-ı Osmaniye, Mihran Matbaası, Kostantiniyye 1307/1889/1890.
• Kılıç, Orhan, “16.Yüzyılın İkinci Yarısında Kalpazanlık Faaliyetleri”, Osmanlı Ansiklopedisi, c. 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 180-187.
• La Baronne Durand de Fontmagne, Kırım Savaşı Sonrasında İstanbul, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1977.
• Levent, Yusuf, “Osmanlı Kâğıt Paralarında Bir Sahte Para”, TND Yayınları, Bülten No 27, İstanbul 1989, s. 61.
• Mehdi Fraşerli, İmtiyazât-ı Ecnebiyyenin Tatbikât-ı Hâzırası (Yay. Haz. Fahrettin Tızlak), Fakülte Kitabevi, Isparta 2008.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
• Rey, Ahmet Reşit, İmparatorluğun Son Döneminde Gördüklerim Yaptıklarım (1890-1920), haz. Nur Özmel Akın, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
• Şemseddin Sami, Kamus-i Türki, Enderun Kitabevi, İstanbul 1989.
• Taşkın, Figen, “1844 Tashih-i Sikke Sonrasında Para Düzeni ve Kalpazanlık”, Studies of The Ottoman Domain, c.6, s.11, Ağustos 2016, s. 2, 6, 13.
• Tezçakın, Mehmet S., Anadolu’da Paranın Tarihi, (Ed.Bülent Arı), T.C.Merkez Bankası, Ankara 2011
• Toprak, Zafer, İttihat Terakki ve Cihan Harbi, Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik, Homer Yayınları, İstanbul 2003.